Ні ў часы БССР, ні цяпер у Рэспубліцы Беларусь свабода выказвання не была натуральнай дадзенасцю. Яна заўсёды патрабавала змагання – за права гаварыць, пісаць, сведчыць. Асабліва востра гэта адчуваецца ва ўмовах татальных рэпрэсій, вымушанай эміграцыі, інфармацыйнай вайны. Таму місія Беларускага ПЭНа застаецца нязменна актуальнай: творчае яднанне і абарона людзей слова ад цэнзуры, ціску, несправядлівасці. Гэта патрабуе няспыннай адказнасці, годнасці і веры – у слова, літаратуру, у чалавека.
Адмовіцца ад статуснасці дзеля каштоўнасцяў
Беларускі ПЭН – ініцыятыва, сфармаваная патрэбаю часу. Зломам эпох, калі з роспачы і напружання духу вырастала надзея на годныя перамены. Відарыс заўтрашняга быў яшчэ расплывісты, але беларускія літаратары і мысляры задумалі стварыць структуру, у падмурку якой не будзе ані партыйнай дысцыпліны, ані ідэалагічнай лініі, ані статуснасці. Толькі каштоўнасці: свабода слова, права на думку, адказнасць за выказанае, абароненасць голасу.
У аргкамітэт альтэрнатыўнай Саюзу пісьменнікаў БССР арганізацыі ўвайшлі знакавыя постаці: Святлана Алексіевіч, Уладзімір Арлоў, Рыгор Барадулін, Васіль Быкаў, Генадзь Бураўкін, Янка Брыль, Уладзімір Някляеў, Алесь Разанаў, Карлас Шэрман ды іншыя. Усяго – два дзясяткі творцаў, сярод якіх толькі адна жанчына…
ПЭН (PEN) не толькі «асадка» з англійскай. Гэта яшчэ і абрэвіятура ад Poets, Essayists, Novelists – паэты, эсэісты, пісьменнікі. Менавіта іх у 1921 годзе аб’яднала ініцыятыва Джона Галсуорсі, Герберта Уэлса, Кэтрын Эмі Доўсан-Скот… Творчая супольнасць, да якой неўзабаве па ўсім свеце пачалі далучацца журналісты, даследчыкі, перакладчыкі, выдаўцы, драматургі. Сваімі жывымі словамі яны сцвярджалі каштоўнасці чалавечай годнасці, свабоды і культуры.
Гэта быў адказ на патрэбу тых, хто, перажыў Першую сусветную і шукаў далей спосабу зразумець іншых праз мастацтва, а не праз зброю. Неўзабаве PEN стаў глабальнай сеткай, а ў 1990-м у яе ўвайшоў і наш ПЭН, створаны годам раней.
Асобнае месца ў тых падзеях належыць Карласу Шэрману – перакладчыку, літаратару, праваабаронцу. На старонках яго мемуараў «Блуканец» чытаем:
«Іншадумства на абсягах СССР традыцыйна лічылася “першародным грахом”. Нас пастаянна абвінавачвалі, што мы думаем менавіта так, як думаем, а не так, як трэба было думаць… Невыпадкова ў ПЭН-цэнтры сабраліся людзі, якія цанілі і працягваюць цаніць вальнадумства. Таму і існавала такое стаўленне да ПЭНу. І яно, мяркую, захаваецца ў будучым».
Шэрман не толькі вызначыў выразны праваабарончы напрамак арганізацыі, але і ператварыў яго ў сэрца супраціву новай уладзе, якая паступова вярталася да савецкіх ідэалагічных канонаў. Пэнаўцы ж адстойвалі галоснасць і аўтарскую годнасць, не баяліся стаць у апазіцыю да маўчання, актыўна маніторылі цэнзурныя парушэнні, выдалі знакамітую «жоўтую кнігу» пераследу СМІ ў 1990-х. Беларускі ПЭН удзельнічаў у прыняцці Усеагульнай дэкларацыі лінгвістычных правоў, дакумента, створанага найперш у падтрымку моваў, якія знаходзяцца пад пагрозай знікнення.
Васіль Быкаў так згадваў час гэтага сталення:
«Наша літаратура і палітыка традыцыйна былі звязаныя моцнай пупавінай, і тое няблага. Іншая справа, якая то палітыка. ПЭН-цэнтр у сваёй дзейнасці імкнуўся праводзіць нацыянальна-дэмакратычную палітыку, скіраваную найперш на незалежнасць і свабоду краіны. ПЭН-цэнтр стаўся саўтваральнікам такой важнай праваабарончай арганізацыі, як Хельсінкскі камітэт, дзе ягоныя сябры напачатку занялі ключавыя пасады. Да гонару ПЭН-цэнтру як арганізацыі трэба адзначыць, што яна ці не адзіная ў краіне, якая за дзесяць год не зазнала расколу, захавала адзінства».
Прастора для літаратараў
Беларускі ПЭН ніколі не забываў, што яго сэрца – гэта літаратура. Менавіта дзякуючы творчасці супольнасць трымала сябе жывой, натхняла, злучала пакаленні. Ужо ў 1990-ыя гады з’явіліся першыя незалежныя літаратурныя прэміі: імя Алеся Адамовіча за публіцыстыку і Францішка Багушэвіча за кнігі, што фармуюць гістарычную свядомасць. Абедзве ўзнагароды існуюць і сёння, застаючыся сімваламі культурнага гонару і памяці.
У перыяд, калі беларуская культура апынулася пад катком дэбеларусізацыі, наш ПЭН распачаў шырокі адукацыйны рух. У сярэдзіне 2000-х узніклі конкурсы для маладых літаратараў, якія адкрывалі шлях да ўдзелу ў майстар-класах, аўтары мелі магчымасць вучыцца ў прафесійных пісьменнікаў, паэтаў, філосафаў. Размова тут не толькі пра навучанне, бо адначасова тое было і ўваходжаннем ў літаратурную прастору, творчыя партнёрствы і сяброўствы, у супольныя праекты і кнігі.
Менавіта з гэтай хвалі нарадзілася прэмія «Дэбют» імя Максіма Багдановіча – супольны праект Беларускага ПЭНа, Саюза беларускіх пісьменнікаў і фонду «Вяртанне». Далей – болей: з’яўляюцца Рэзідэнцыя маладога літаратара, паэтычны фестываль «Вершы на асфальце», Перакладчыцкая майстэрня…
У 2010-ыя гады ўзніклі новыя літаратурныя прэміі: імя Ежы Гедройця за найлепшую кнігу ў прозе; імя Наталлі Арсенневай за найлепшую паэтычную; імя Карласа Шэрмана за мастацкі пераклад; імя Францішка Аляхновіча за творы, напісаныя ў зняволенні; імя Міхала Анемпадыстава за дызайн кніжнай вокладкі. Шэраг гэтых прэмій – вынік супрацы з іншымі ініцыятывамі ды інстытуцыямі: Польскім інстытутам у Мінску, радыёстанцыямі, Саюзам дызайнераў, Лятучым універсітэтам…
Уганараванне найлепшых твораў не мае на мэце толькі пошук і адзначэнне талентаў. Гаворка яшчэ і пра сцвярджэнне прысутнасці беларускай літаратуры ў сучаснасці. Бо калі кніга атрымлівае ўзнагароду, яна не толькі ацэньваецца па шкале прафесійнай годнасці, але і актыўна чытаецца. У тым ліку і далёка за межамі нашай краіны.
Так творчыя высілкі Беларускага ПЭНа мацавалі стварэнне асяродка, у якім літаратура не замыкаецца на сабе, а прарастае – у перакладах, дыялогах. У новых пакаленнях тых, хто працягвае пісаць, нават калі творчасць робіцца адкрыта небяспечнай. Гэта прастора, дзе слова жыве і развіваецца.
У тым ліку і ва ўмовах сённяшняй вымушанай эміграцыі. Яна не найлепшая глеба для пісьменніцтва, але і не пустэча. Крэатыўны працэс у такіх варунках вельмі індывідуальны, часта аўтары пішуць праз «не магу». І тады асаблівую вагу набывае ненавязлівая сяброўская падтрымка.
Сённяшняя старшыня Беларускага ПЭНа Таццяна Нядбай разважае:
«Апошнія гады паказалі, што жыццё цікавейшае за літаратуру. Тое, што адбылося, узрасціла нас, дазволіла падняцца па-над сабою. Творчы працэс – вельмі індывідуальны, нельга казаць за ўсіх агулам. Хтосьці фіксуе ўражанні, піша паэтычны дзённік – і ён выходзіць. Хтосьці, як Святлана Алексіевіч, стварае кнігу ў сваім жанры і стылі. Хтосьці творыць, а хтосьці замаўкае. І можа быць, для таго, каб некалі зноў пачаць пісаць, калі апынаецца ў бяспецы. Я б нават сказала, што мы можам быць удзячныя той рэчаіснасці, якая дала нам столькі эмоцый і перажыванняў, якія цяпер можна выкладаць на паперу».
У выніку паступова пачало назірацца своеасаблівае вяртанне празаікаў і паэтаў, аўтараў нон-фікшну да стварэння беларускай літаратуры на новым вітку яе развіцця. Высветлілася: глыбока траўматычны досвед таксама можа стаць падмуркам як для асэнсавання часу бяды, так і для погляду на беларускую перспектыву.
Літаратура была, ёсць і будзе: «ліквідаваць» яе немагчыма
У 2020 годзе ўлада ў Беларусі зноў вярнулася да старых метадаў: літаратура і гуманітарная супольнасць апынуліся ў спісе тых, каго дзяржава вырашыла задушыць. Пад асаблівым ударам апынулася тагачасная кіраўніца Беларускага ПЭНа Святлана Алексіевіч, якая адкрыта выказвалася пра гвалт і беззаконне. У выніку набеліятка вымушана пакінула краіну.
У чэрвені 2021-га арганізацыя зазнала спланаваную бюракратычную атаку. Міністэрства юстыцыі тройчы запытвала дакументы – і кожны раз атрымлівала ўсе патрэбныя матэрыялы, хоць дастаць усе даведкі, дакументы было надзвычай складана. Урэшце ж здарыўся ператрус. А затым суд. Ён відавочна выглядаў не пошукам праўды, а часткай загадзя запушчанага механізму. І хоць усе закіды чыноўнікаў аспрэчваліся неабходнымі дакументамі, глыбокай аргументацыяй, «суддзі» не прынялі ніводнай пазіцыі. Праштампавалі вырак аб ліквідацыі…
Літаратар і адзін з кіраўнікоў Беларускага ПЭНа ў розныя гады Андрэй Хадановіч тады канстатаваў:
«Пераслед творчых, пісьменніцкіх (і шмат якіх яшчэ) арганізацый з боку рэжыму – свайго роду помста ўсёй беларускай культуры, бо менавіта яна, беларуская культура, аказалася сімвалам мірных пратэстаў супраць гвалту, хлусні і беззаконнасці. Можна выгнаць пратэстоўцаў за мяжу або загнаць глыбока ў падполле, але нельга вярнуць любові і павагі да ўлады, калі яе ўжо няма. Не думаю, што ў сённяшняй Беларусі ўвогуле ёсць нейкі суд і яго рашэнне нешта для некага значыць. А вось літаратура ў Беларусі была, ёсць і будзе – і “ліквідаваць” яе немагчыма».
Але нават у гэты момант арганізацыя засталася вернай сабе і апублікавала ў верасні Маніфест няпэўнага часу, у якім Беларускі ПЭН абвясціў пра захаванне сваёй місіі і каштоўнасцяў. Створаная для гэтага ініцыятыўная група правяла ўстаноўчы сход і зарэгістравала новую юрыдычную асобу – у Польшчы. Цэнтр прыняцця рашэнняў перамясціўся за мяжу, але цэнтр прыцягнення – па-ранейшаму Беларусь.
Бо галоўнае, што засталося – гэта яе творцы. Людзі слова, раскіданыя па свеце, але звязаныя сваёй мовай, культурай, адказнасцю. Супольнасць, якая працягвае дзейнічаць сэрцам і розумам, сумленнем і талентам.
Так што размова не паразу, а пра новы этап.
У эміграцыі: абараніць тых, хто трымае культуру жывой
На пачатку новага стагоддзя праваабарончы кірунак згас, хоць заўсёды заставаўся маральным арыенцірам арганізацыі.
Але ў 2017 годзе, калі Таццяна Нядбай стала першай жанчынай – старшынёй Беларускага ПЭНа, пад ціскам часу і на запыт супольнасці арганізацыя наўпрост вярнулася да сваёй найважнейшай місіі. Але не для таго, каб замяніць літаратуру абаронай, а для таго, каб пашырыць поле.
Пачыналася ўсё з фіксацыі пераследу літаратараў. Але даволі хутка высветлілася: ніхто ў краіне не маніторыць становішча мастакоў, музыкаў, тэатральных дзеячаў, рэжысёраў… І Беларускі ПЭН ахапіў сваёй увагай усё поле, бо культура не падзяляецца на сектары, калі яе рэпрэсуюць як з’яву.
Гэтая праца важная не толькі як хроніка. Яна – інструмент доказу, які дапамагае камунікаваць з міжнароднымі інстытуцыямі, дэманструе маштабы ціску, зняпраўджвае міфы пра ідэалагічную нейтральнасць дзяржавы.
У мірныя часы такая аналітыка магла стаць падставай для дыялогу з уладамі, аргументам для зменаў у заканадаўстве. Сёння ж гэта засеўкі на будучыню, бо пакуль пра ўнутраны светапоглядны кансэнсус гаварыць не выпадае. Але праца вядзецца – і яна маральна ясная: абараніць тых, хто трымае культуру жывой. Падчас падзей 2020 года гэта ператварылася ў сапраўдны фронт: рэпрэсіі сталі штодзённасцю, якую патрабавалася фіксаваць, каб не згубіць праўду.
Беларускі ПЭН заўсёды сумяшчаў абедзве функцыі (падтрымку літаратуры і абарону культурных правоў), аднак менавіта апошняя стала цяпер асабліва вострай. Паводле маніторынгу, пераслед за іншадумства – найбольш масавае парушэнне правоў чалавека ў Беларусі.
Арганізацыя абараняе права на слова не толькі ў сімвалічным, але і ў практычным сэнсе. Штотыднёвыя і штомесячныя хронікі парушэнняў у сферы культуры, рэгулярныя аналітычныя агляды, публікацыі пра рэпрэсаваных творцаў, кампаніі падтрымкі і міжнародная адвакацыя – гэта практыка, якая не мае прыпынку і адпачынку. Бо паводле пэнаўскай статыстыкі каля 8 % усіх палітзняволеных у Беларусі – людзі творчых прафесій. І многія з іх апынаюцца за кратамі менавіта за карыстанне словам як інструментам супраціву. Усе вядомыя на гэты конт факты дакументуюцца, ахвярам рэжыму адпраўляюцца лісты падтрымкі, арганізуецца хваля міжнароднай салідарнасці ў імя іх вызвалення, ладзяцца акцыі і падзеі…
Беларускі ПЭН вядзе таксама і спіс літаратуры, прызнанай экстрэмісцкай. Гэта не проста фіксацыя забароненых кніг. Фактычна ствараецца мапа культурнай цэнзуры, якая дапамагае зразумець, чаго найбольш баіцца сістэма. Адначасова актыўна развіваецца і тэма культурных правоў – на ідэнтычнасць, мову, самавыяўленне. Майстар-класы, інфармацыйныя кампаніі, матэрыялы для людзей творчасці і ўсіх, хто хоча ведаць, як сябе абараняць у сферы культуры – усё гэта таксама частка дзейнасці арганізацыі.
Рэпрэсіі выклікалі беспрэцэдэнтную хвалю вымушанай эміграцыі. Перад дзеячамі культуры, Беларускім ПЭНам паўстаў новы выклік: не знікнуць у чужых культурных асяродках, а захаваць сябе і сваё.
Аднак не менш важным за падтрымку тых, хто выехаў, застаецца клопат пра творцаў, якія працягваюць жыць і дзейнічаць у Беларусі. Гэтыя людзі не могуць гаварыць адкрыта. Але цішыня – зусім не адсутнасць. Беларускі ПЭН з разуменнем ставіцца да новай нестандартнай сітуацыі, таму падтрымлівае калег з улікам далікатных момантаў бяспекі, на практыцы салідарызуецца з імі.
Напрыклад, прайшло спецыяльнае даследаванне, прысвечанае феномену самацэнзуры сярод творцаў у Беларусі і ў выгнанні. І выявіўся парадаксальны дуалізм: з аднаго боку, варта весці размову пра культуру супраціву, з іншага – пра культуру цішыні, стрыманасці, ананімнасці.
Закрытасць ператварылася ў стратэгію выжывання. Унутраная эміграцыя, «хатнікі», андэграўнд, эзопава мова – усё гэта робіцца новай рэальнасцю беларускай культуры. Людзі звальняюцца, з’язджаюць, але не перастаюць працаваць.
І хоць адкрытая адвакацыя ўнутры краіны цяпер немагчымая, Беларускі ПЭН працягвае сваю працу – не гучна, але няспынна. Як сведка, архівіст, абаронца. Не дзеля сенсацый, а каб захаваць файлы нашай памяці і ўрэшце назваць рэчы сваімі імёнамі. Каб зняць заслону маўчання і пакінуць сведчанне пра час і творцаў, літаратурную супольнасць. Каб праз год, дзесяць ці нават стагоддзе было да чаго вярнуцца.
Вольга Шпарага, філосафка, сябра Рады Беларускага ПЭНа:
«Значэнне Беларускага ПЭНа складана пераацаніць. Вельмі важна, што ён абапіраецца на каштоўнасці, найважнейшыя з якіх – паразуменне паміж людзьмі і рознымі супольнасцямі, уключаючы нацыянальныя, барацьба супраць любых праяваў нянавісці ў імя агульначалавечых ідэалаў міру і роўнасці. Вольнае слова немагчыма забараніць».
Гэтая нязломнасць і вернасць каштоўнасцям робіць Беларускі ПЭН не толькі арганізацыяй, але маральным арыенцірам ва ўмовах, калі слова спрабуюць кантраляваць, глушыць ажно да пераўтварэння ў глухое маўчанне.
Там, дзе застаецца Беларускі ПЭН, захоўваецца памяць, годнасць і надзея.
