15 лістапада ў Гданьску ўручылі прэмію Гедройця. Чытайце ў нашым рэпартажы, як гэта было.
У фінальнай частцы Гедройця-2025 вялікую цікавасць чытачоў выклікалі сустрэчы з шортлістарамі. Гэтым разам сваімі роздумамі ва ўтульнай зале гданьскага Еўрапейскага цэнтра салідарнасці падзяліліся пяцёра з шасцярых літаратараў і літаратарак.
Зміцер Дзядзенка: Не ўсе сюжэты маюць лагічна закруглены хэпі-энд
Часам пра мяне пішуць як пра гістарычнага дэтэктывіста, але я сам больш люблю слова «рэтра-крымінал». Мы з выдаўцом яго прыдумалі, бо для мяне гісторыя ў кнізе – гэта хутчэй фон, цвік, на якім павешана карціна. Не падручнік пра 1920-я, а крымінальная гісторыя, якая разгортваецца ў тым часе.
Да такой прозы я прыйшоў не з пустаты. Займаўся на літаратуразнаўчым семінары – разам з Сержам Міцкевічам, Наталляй Русецкай, Алесем Туровічам… Там мы вучыліся пісаць мастацкія тэксты, і якраз тады я зачапіўся за тэму аршанскага «Маладняка» 1920–30-х. Дыпломная праца была пра яго – адтуль і мой рэгіяналізм: Ворша, канкрэтнае месца, канкрэтная эпоха. Спачатку як цікавасць літаратуразнаўцы, потым – як матэрыял для прозы.
«Гульні Цырцэі»– фактычна чацвёртая мая мастацкая кніга.
Сюжэт рамана адбываецца ў 1920-я ў Воршы і Варшаве. Ёсць забойства, расследаванне, шпіёны, чэкісты, анархісты – усё як трэба. Але галоўная разыначка – гэта дзіцячае каралеўства, цалкам рэальная гісторыя. Што асабліва мяне ўразіла – у савецкім часопісе гэтая імперская, па сутнасці, гульня дзяцей падавалася як перадумова піянерыі. Папярэдніца пралетарскага руху. Для мяне настолькі абсурдны і адначасова жывы сюжэт, што ён і стаў адной з апорных ліній рамана. Чытачы потым кажуць: гэта гатовая асобная падлеткавая кніга. Магчыма. Калі што – магу прадаць ідэю іншаму аўтару.
Я разумею, што ў беларускай прозе пра 1920–30-я доўга была дзірка: або князі ВКЛ, або савецкая схема. Мяне цікавіць якраз тое, што было паміж: мястэчкавая атмасфера, сутыкненне культур і моў, унутраныя твары тых жа чэкістаў, а не толькі плакатная карцінка.
Часам пішуць: «Шмат ліній і герояў, усё шчыльна, мала кіслароду. Дзе заканчваецца літаратура і пачынаецца самалюбаванне?»
Што адказаць? Я шчыра не ведаю, што менавіта маюць на ўвазе пад «кіслародам». Адна літаратуразнаўца сказала супрацьлеглае: «У цябе мала вады, налівай»…
Я пішу, як умею і як бачу. Не праз самалюбаванне, а праз любаванне героямі. Гэта натуральна для любога аўтара: ты мусіш іх любіць, нават калі потым усіх укокваеш у фінале.
Так, у «Гульнях Цырцэі» многія з тых, за кім чытач сачыў, гінуць. Некаторыя – адразу на плошчы, падчас антысавецкай дэманстрацыі. Разумею, выглядае жорстка: разумныя, хітрыя, столькі часу абыгрывалі сістэму – і тут вось так. Але для той эпохі гэта даволі натуральны фінал: сістэма расстрэльвала «на ўсякі выпадак». Не ўсе гісторыі маюць утульны, лагічна закруглены хэпі-энд.
Параўнанні з Караткевічам я таксама праходзіў. Для чытача ён – шчасце. Для аўтара, які піша пра гісторыю, гэта яшчэ і праблема. Лёгка стаць эпігонам. Я нават пісаў эсэ з правакацыйнай назвай «Вылезці з-пад дупы Караткевіча» – пра тое, як важна шукаць свой тон, а не паўтараць класіку. Я люблю Караткевіча – і менавіта таму стараюся пісаць не так, як ён.
Пра планы працягваць серыйнасць: мне цікавейшая не класічная схема «беларускі Эркюль Пуаро», а нешта бліжэйшае да Бальзака, героі, якія пераходзяць з кнігі ў кнігу, то выходзяць на першы план, то адыходзяць на другі. Я ўжо думаю пра тэкст, які будзе не прамым працягам, а передгісторыяй «Гульняў Цырцэі». Але падрабязнасцяў пакуль не адкрываю.
Сяргей Дубавец: Наша пакаленне суперскае – рэвалюцыйнае ў літаратуры
Менавіта Занзібар падштурхнуў мяне пісаць пра ўласнае дзяцінства. Я жыў там сярод мясцовых, і галоўная рыса гэтага жыцця – дзіўная, магутная непасрэднасць. Яе ўжо няма ні ў Менску, ні ў маёй вёсцы, ні ў Мазыры, а на Занзібары яна ёсць.
І вось гэтая жывая непасрэднасць людзей прымусіла ўспамінаць уласнае дзяцінства – як я ўпершыню перажываў сорам, страх, шчасце. Гісторыі нібыта зусім прыватныя, але ў кожнага чалавека яны ёсць, проста не ўсе пра іх пішуць. Занзібар у кнізе – канкрэтнае месца, але адначасова і ўніверсальная прастора страты Беларусі. У кожнага свой занзібар: у кагосьці – Люблін, у кагосьці – Берлін, у кагосьці – сапраўдны Занзібар. Месца, дзе ты апынуўся пасля таго, як страціў дом.
Я заўсёды падкрэсліваю: гэта кніга не пра пакаленне, а пра мяне. У ёй мае асабістыя ўражанні ад уласнага жыцця. Але так бывае, што, калі не ставіш сабе мэты гаварыць ад імя пакалення, кніга раптам пачынае яго прадстаўляць. Многія чытачы кажуць: «Я чытаў і бачыў там сябе». І гэта нармальна: тыповыя сітуацыі, тыповыя выбары.
Калі я думаю, як паступіць у складаным маральным выпадку, я часта ўспамінаю сваю бабулю – яе псіхатып, рэакцыі. Яна для мяне ўнутраны маральны компас. Мне здаецца, што пакаленне нашых бабуль і дзядоў часам цікавейшае за пакаленне бацькоў: бацькі – ужо поўны прадукт савецкай сістэмы, а ў бабуль яшчэ захоўваліся фальклор, вера, нейкая глыбінная культура.
Дарэчы, заўсёды моцна ўражвалі адносіны да Бога ў Караткевіча. Дастаткова ўспомніць верш, які Лявон Вольскі спявае: «…як волі сцяг, якога й Богу нельга зняць». Гэта вельмі свабодная, нават крыху іранічная манера гаварыць з Богам. Я доўга думаў, чаму так. І прыйшоў да высновы: Бог не патрабуе лішняга «славословия» і не павінен быць пастаяннай заглушкай для нашых паводзінаў. Ён проста ёсць. Таму ў маёй кнізе мала прамых згадванняў Бога – але для мяне ў гэтым і ёсць сакральнасць: не тыкаць Яго ў кожную бытавую сцэну. Ён прысутнічае фонам – і ў маіх беларускіх успамінах, і ў занзібарскіх багах, якіх я апісваю.
Я не хацеў і не хачу быць «гісторыкам пакалення». Мне важней разабрацца, чаму сам зрабіў тое ці іншае – напрыклад, чаму сышоў, не заплаціўшы, як у адным з эпізодаў. Таму ў кнізе так шмат дробных гісторыяў: праз іх спрабую вытлумачыць самога сябе, а не будаваць вялікія агульныя схемы.
Што да майго пакалення, то ўсё ж лічу: яно – суперпакаленне. Гэта пакаленне, якое павярнула галаву беларускай літаратуры з усходу на захад. Мы перасталі быць рабамі «великой русской литературы», адкрывалі для сябе і іншых Захад у шырокім сэнсе, прыносілі ў беларускі кантэкст японскую паэзію, сучасную еўрапейскую літаратуру. Мы змянілі стылістыку, жанры, саму структуру паэтычнага мыслення. У гэтым сэнсе нашае пакаленне – рэвалюцыйнае ў літаратуры. Але пра гэта ўжо могуць пісаць іншыя – гісторыкі і крытыкі. Я ж проста расказваю, як гэта ўсё адчуваў я.
Аляксандр Лукашук: Тры мае правілы: не нашкодзіць сабе, іншым, не хлусіць
Кніга-аўтафікшн пішацца двума інструментамі: памяццю і дакументамі. Памяць працуе па прынцыпе пунктаў: мы трымаем у галаве толькі пачаткі і фіналы – самыя салодкія і самыя балючыя моманты. Усё астатняе прыводзяць да ладу дакументы, якія злучаюць гэтыя пункты ў лінію. У маёй кнізе ёсць тры такія «пункты-рэкорды», і я ўпэўнены, што яны ўжо ніколі не будуць перабітыя.
Першы рэкорд – «Бібліятэка Свабоды». Сярод двухсот моўных рэдакцыяў амерыканскага замежнага вяшчання толькі беларуская служба стварыла сваю ўласную бібліятэку. Мы не выдавалі кнігі – мы стваралі іх. Каля сотні назваў: ад рэпартажаў да паэзіі, ад турэмных дзённікаў да посткаланіяльнай сатыры «Давай, пака», якая нарадзілася ў Facebook. Свой уклад зрабілі і журналісты, і аўтары «Свабоды». У гэтай бібліятэцы ёсць нават прадмовы, што сталі песнямі. Думаю, я паставіў рэкорд і па колькасці прадмоваў: напісаў іх больш за сотню.
Другі рэкорд – аўдыторыя афганскай службы РС. Калі мне прапанавалі ўзначаліць яе, высветлілася, што наша радыё слухае 62 % насельніцтва – лік неймаверны. Тэлебачання не было: разбомблены лініі, газеты немагчыма чытаць праз непісьменнасць. Радыё стала адзіным акном у свет. Аднак больш за нас слухалі BBC – 72 %. І я спытаўся ў сваіх калегаў: «Калі дагонім?» Сур’ёзны чалавек адказаў: «Ніколі». А праз год такі вынік: 75,3 % –гістарычны рэкорд усяго сусветнага замежнага вяшчання. Час змяніўся, фрагментацыя прыйшла – такога ўжо не паўторыцца.
Трэці рэкорд – даўжыня шляху. Я стаў дырэктарам беларускай службы ў 1998-м і выйшаў у 2023-м. За гэты час у іншых рэдакцыях змяняліся шэсць, сем, восем кіраўнікоў, а я трымаўся трыццаць гадоў. Не таму, што «трымаўся», а таму, што ў мяне былі тры правілы: не нашкодзіць сабе, не нашкодзіць іншым, не хлусіць.
І яшчэ адна ўдача – добрае начальства. Мой польскі папярэднік Ян Новак-Езяранскі падаваў у адстаўку «не часцей як раз на месяц». Я – толькі двойчы.
Але галоўнае ў маёй працы – людзі. Журналісты беларускай службы ў Празе не былі маімі сучаснікамі. Яны былі людзьмі з будучыні – свабоднымі, адказнымі, прафесійнымі.
І нашыя слухачы. За гады работы мы атрымалі больш за дзесяць тысяч лістоў. Некаторыя цытаты памятаю дасюль.
У жніўні 2020-га наша здымачная група паехала на вуліцу Макаёнка. Сотні людзей крычалі «ганьба», а калі ўбачылі аранжавую паходню, пачалі скандаваць: «Радыё Свабода!» Гэта быў адзін з тых момантаў, калі бачыш не толькі сённяшні дзень, але і будучыню Беларусі.
Кніга напісана памяццю і дакументамі. Але як толькі памяць запісаная, яна сама становіцца дакументам. І часам – самым важным.
Апошняя гісторыя. Мы прыехалі ў мястэчка пад Менскам, да бацькоў маёй жонкі. Яны паабяцалі сябру-слухачу сустрэчу са мной. Насустрач выйшаў чалавек за семдзесят, у гарнітуры, з ветэранскім прыёмнікам. Я працягнуў руку, а ён… не паціснуў, а нахіліўся і пацалаваў яе.
У кнігу гэтая сцэна не ўвайшла, але яе варта памятаць. Як і тое, што мае любімыя цытаты Ежы Гедройця ўжо ёсць на сайтах PEN-цэнтраў – і ёсць надзея, што з’явіцца і поўны беларускі пераклад ягонай кнігі «Аўтабіяграфія на чатыры рукі».
Анка Упала: Мы занадта лёгка перакладаем цяжар выбару на знешні свет
Я цяпер нашмат часцей цягнуся да аўтарак і аўтараў 1920–30-х гадоў. Таму сказаць, што спецыяльна арыентавалася на сучасны аўтафікшн, не магу. Аўтабіяграфічнай літаратуры заўсёды хапала. Памятаю, як чытала кнігу Гальдаўра Ляхснэса, ісландскага лаўрэата Нобелеўскай прэміі, яшчэ да таго, як слова «аўтафікшн» стала модным. Гэта проста пытанне новай тэрміналогіі і маркетынгавых катэгорый.
«Мяжа» паміж жыццём і літаратурай даволі ўмоўная: усё залежыць ад таго, як ты скарыстаеш свой досвед у тэксце і як ён потым будзе прачытаны.
Нашае жыццё, шчыра кажучы, рэдка складаецца з суцэльных вялікіх драм. Часцей гэта мноства дробных гісторыяў. У нейкі момант ты адчуваеш: вось пра гэта можна распавесці, тут ёсць ядро сюжэта. Ты адбіраеш факты, будуеш з іх наратыў. Натуральна, не ўсё жыццё запіхваеш у адзін раман – заўсёды ёсць адна гісторыя, якую ты цяпер хочаш сказаць.
Я ў першую чаргу наратарка – пастаянна расказваю мікрагісторыі сябрам, блізкім. Некаторыя з іх вырастаюць у кнігі. Вядома, напісанне дапамагае перажыць нейкія эпізоды ўласнай біяграфіі, але ў тым сэнсе, што ты перастаеш глядзець на іх толькі як на сваю рану і пачынаеш бачыць як пісьменніца: вось ёсць матэрыял, з якім можна працаваць.
Назва «Раз на дваццаць пяць тысяч гадоў» для мяне – пра адказнасць за ўласныя ўчынкі. Людзям страшна прымаць складаныя рашэнні самастойна, і мы часта шукаем «знак зверху»: гэта можа быць сузор’е, камета раз на дваццаць пяць тысяч гадоў, гараскоп, прадказанне – нешта, што нібыта вызваляе нас ад поўнай адказнасці. Мне было цікава дакрануцца да гэтага механізму: як лёгка перакладаем цяжар выбару на знешні свет. Нават калі нешта ў небе сапраўды адбываецца раз на дваццаць пяць тысяч гадоў, гэта яшчэ не значыць, нібыта яно падкажа, што рабіць. Урэшце, выбар усё адно твой. У рамане гераіні ў выніку нават не трапляюць на саму падзею – таксама спосаб сказаць пра ўцёкі ад адказнасці. Але інтэрпрэтаваць гэта, думаю, павінны чытачы і чытачкі.
Мне важна было напісаць гісторыю, дзе расстанне – не катастрофа, а частка жыцця. Мы ж чытаем крымінальныя хронікі, дзе мужчына забівае жанчыну, якая ад яго сыходзіць. Гэта страшная банальнасць. За ёй стаіць ідэя, што другі чалавек – твая ўласнасць, што без яго ты не існуеш. Для мяне гэта абсалютна чужое. Хацелася паказаць іншы ўзровень нармальнасці: як не атрымалася – ты перажываеш, але не разбураеш ні сябе, ні іншага. Гэта жыццёвая сітуацыя, з якой можна выйсці.
Поўнага ўзаемаразумення паміж людзьмі, на мой погляд, не бывае – і ў гэтым таксама ёсць прыгажосць. Чым старэйшай я раблюся, тым больш мне хочацца быць добрай да людзей. Мне падаецца, калі ты адкрыты і добразычлівы, то людзі, якія табе падыходзяць, застаюцца побач. А тое, што ў нас заўсёды застаецца загадка іншага чалавека, робіць адносіны цікавымі. Калі б мы былі абсалютна празрыстыя адно для аднаго, гэта было б нудна.
Я лічу, што пісьменніца і пісьменнік пішуць сабой, сваёй этыкай і адчувальнасцю. Мяне заўсёды чапляе несправядлівасць, дыскрымінацыя людзей паводле полу, расы, сексуальнасці, узросту. Я не магу на гэта не рэагаваць – і тое, натуральна, прасочваецца ў маіх тэкстах.
Я не вельмі вулічная чалавек, я хутчэй інтравертка, таму мой актывізм – у форме літаратуры. Калі б я была экстравертнай, можа, займалася б чымсьці іншым. А так я раблю тое, што ўмею: пішу гісторыі, якія, спадзяюся, дапамагаюць камусьці лепш абараняць сябе і браць адказнасць за сваё жыццё.
Югася Каляда: Проза – не пра тое, каб паказаць пальцам «вінаватых»
Я вельмі люблю назіраць. Ісці ўвечары па вуліцы, калі цёмна, а ў вокнах гарыць святло: у кожным акне сваё жыццё, і я на імгненне пражываю яго – а пасля ўжо пераскокваю думкамі ў наступную кватэру. У цягніку мяняюся месцамі з усімі пасажырамі, на вуліцы – з усімі мінакамі. Ва ўласнай галаве мне гэта цалкам удаецца, і я збіраюся працягваць тую практыку.
Мне вось задалі пытанне пра інтэлектуальную прозу «як размову на кухні, калі ў суседнім пакоі гарыць дом». Гэта, па шчырасці, геніяльнае пытанне. Я якраз хачу сядзець на той кухні і займацца інтэлектуальнай прозай, пакуль «там усё згарыць». Для мяне гэта камплімент.
Проза – не пра тое, каб паказаць пальцам «вінаватых». Зыходжу з таго, што кожны чалавек у любую хвіліну здольны на ўчынак – і кожны раз гэта выбар паміж дабром і злом. Мяне цікавяць не гатовыя ярлыкі «добры/кепскі», а момант выбару. Як толькі пачну пераходзіць на лозунгі і стэрэатыпы, – гэта будзе мой апошні дзень як пісьменніцы.
Фармальна я нічога не пісала дваццаць гадоў – мне так часам кажуць сябры. Насамрэч пісала, але сутыкалася з адной і той жа праблемай: усе мае аповесці ў Беларусі заканчваліся аднолькава. Герой пачынае дзейнічаць – яго звальняюць, ён вымушаны эміграваць або застаецца маргіналам. І далей сюжэт проста няма куды везці. Я пятнаццаць гадоў думала, чаму так.
9 жніўня 2020 года раптам «сшыліся» ўсе сцэнары. Калі глядзець на Беларусь як на героя драматургіі, у нас была першая паваротная падзея ў 1994–96 гадах: рэферэндумы, змена сістэмы. Героя заціснулі абставіны, але ён яшчэ не стаў суб’ектам. Доўгі час «нічога не адбывалася». І ў 2020-м здарылася другая паваротная падзея: герой сам зрабіў учынак, стаў рухаць гісторыю. Так, можна казаць пра паразу, але я веру, што мы атрымалі суб’ектнасць. І разам з гэтым усе мае шматгадовыя сюжэты сталі на рэйкі – як цягнік «Менск – Гомель», які нарэшце паехаў.
У рамане дзеянне адбываецца ў Гомлі ў 2017 годзе – год «пратэстаў дармаедаў», калі была парушаная негалосная дамова паміж дзяржавай і грамадствам. І ўсё пачалося… з цягніка. З Менску нарэшце дацягнулі электрычку, і ў мяне з гэтага кадра вырасла цэлая кніга. Мне хацелася ўзяць тыповыя панэлькі і ператварыць у месца, праз якое праходзіць любоў і памяць, каб яны сталі чымсьці большым, чым проста дэкарацыі, у якіх прайшло нашае жыццё. Мы ж не вінаватыя, што перад намі былі менавіта такія сцэнаграфіі.
«Перамена месцаў» – гэта і пра жанравую пастку. З аднаго боку – класічны камедыйны сюжэт з пераменай месцаў, інтрыгай, амаль галівудскі. З другога – я паказваю, чаму галівудскія сюжэты не працуюць у Беларусі. У нас заўсёды адзін і той жа антаганіст, з якім сутыкаешся ў любой сферы. Таму ў фінале з маіх гераінь ніхто «не атрымлівае» ні мужоў, ні прызоў. Затое яны – разам з іншымі – фактычна бяруцца за рукі і ідуць да свайго рубікона 2020 года. Адсюль і матэматычная іронія: ад перамены месцаў складнікаў сума не мяняецца. Можна колькі заўгодна круціць версіі (вывучыць юрыспрудэнцыю, перафарбаваць валасы, напісаць працу), але асноўнае ўсё роўна – пра выбар паміж дабром і злом.
Я пішу тым, хто я ёсць. Мяне раздражняе несправядлівасць і дыскрымінацыя – і я не магу на гэта не рэагаваць. Але раблю гэта ў форме прозы, з кухні, на якой ужо крыху дыміць. І так, я вельмі добра сябе там адчуваю.
Фота: Беларускі ПЭН | Аляксандр Драгавоз.
Арганізатары прэміі | Беларускі ПЭН і Міжнародны саюз беларускіх пісьменнікаў
Арганізатары цырымоніі ўзнагароджання | Беларускі ПЭН, Еўрапейскі цэнтр салідарнасці, Польскі ПЭН-клуб, Беларускае культурнае таварыства «Хатка», Міжнародны саюз беларускіх пісьменнікаў
Партнёры цырымоніі ўзнагароджання | выдавецтва аўдыякніг Audiobooks.by, Reform.news, Еўрапейскае радыё для Беларусі, Numar8Production
Суфінансаванне | праект фінансаваны ў рамках праграмы польскага супрацоўніцтва дзеля развіцця Міністэрства замежных спраў Рэспублікі Польшча. Публікацыя адлюстроўвае выключна погляды аўтара і не можа атаясамлівацца з афіцыйнай пазіцыяй Міністэрства замежных спраў Рэспублікі Польшча.