Што адбываецца са словам, калі яно трапляе пад ціск – цэнзуры, эміграцыі, маўчання, траўмы? Мы запыталі беларускіх аўтарак і аўтараў, як яны пішуць сёння, дзе шукаюць натхненне, што страцілі і што знайшлі нанова. Так нарадзіўся цыкл рэфлексійных эсэ «Слова пад ціскам» – пра творчасць, што перажывае крах і адначасова стварае новыя формы жыцця. Хтосьці піша з выгнання, хтосьці знутры краіны, але ўсе яны сведчаць: літаратура жыве. І калі не ведаеш, з чаго пачаць – пачынаеш з сябе.
УЛЬЯНА ІМША
Дрэвы з нашага саду
Апошнія чатыры гады мая свядомасць разрываецца напалам дзвюма думкамі, якія можна выразіць дзвюма цытатамі. З аднаго боку, Мацей Сарбеўскі са сваім:
Усё ж мы не дрэвы,
Каб там заставацца на месцы навечна…
З другога боку – вальтэраўскі Кандыд: «Што б ні здарылася, трэба апрацоўваць наш сад».
У мяне ёсць пашпарт з візай і магчымасць перакрочваць межы. Гэта форма майго жыцця апошнія чатыры гады. Я з лёгкасцю выцягваю з роднай глебы карані і накіроўваюся ў чужыя землі, але я ведаю, што ў мяне ёсць магчымасць вярнуцца і што я ёю абавязкова скарыстаюся.
Я магу ўцягваць у сябе пахі далёкіх гарадоў і паветра іншых культур. Я раблю фотаздымкі, тысячамі іх я забіваю памяць свайго тэлефона, каб потым, на пачатку той кладачкі над дрыгвой, на якую я ступаю кожны раз, вяртаючыся дадому, іх праглядалі суворыя людзі. Я знаю, што іх вочы накіраваныя строга па лініі, якую яны ахоўваюць. Таму яны не бачаць свету ані па-за сабой, ані перад сабой. Не, я не хачу, каб яны мне зайздросцілі, я хачу, каб яны пабачылі нешта іншае, чым бачаць звычайна. Але спачатку я старанна прыбіраю з галерэі небяспечныя колеры і родныя твары, якія маглі б раззлаваць гэтых вартавых Іншасвету. Я, як шумерская Інана, каб сысці ў Падземнае царства, мушу кожны раз пазбаўляцца часткі таго, што робіць мяне мною. А потым балансую на кладачцы, намагаючыся не думаць, якая бяздонная пада мною дрыгва, якая яна халодная, цёмная і ўсёпаглынальная. Але па той бок, калі я чарговы раз не аступлюся, мяне чакае не Іншы свет і не Падземнае царства, а мой сад – яблыні і вішні, якія пасадзіў бацька, кнігі, якія збіраў муж, малюнкі, якія малявала дачка. Сад, у якім не хапае многіх дрэваў. Тых, хто сказалі сабе: «Усё ж мы не дрэвы!» – і пайшлі глядзець свет. І правільна зрабілі, бо заставайся яны на месцы, іх бы ссеклі.
***
Я займаюся найбольш бяспечнай літаратурнай справай – перакладам. Хаця і тут пытанне спрэчнае, наколькі яна бяспечная. У краіне, дзе само выкарыстанне беларускай мовы часам ставіць цябе ў сітуацыю небяспекі. Але я лічу сябе ў меншай ступені творцай, хутчэй незалежнай назіральніцай за літаратурным працэсам. Я не ствараю ідэі, я іх транслюю.
Калі прыязджаеш на літаратурныя фестывалі ці кніжныя кірмашы ў Вільню ці Варшаву, бачна, як грыбамі пасля дажджу паўстаюць новыя выдавецтвы, уражвае тэмп з’яўлення, колькасць, якасць і жанравая разнастайнасць кніг. І хоць самая вялікая замежная беларуская кнігарня «Кнігаўка» яшчэ пакуль не дацягвае па колькасці прадаванага да найменшай польскай кнігарні, але на яе паліцах стаяць густоўныя выданні, сярод якіх шмат актуальных перакладных тэкстаў – карціна, яшчэ гадоў дзесяць таму ў Беларусі немагчымая, а цяпер немагчымая тым больш.
Выехала (і працягвае выязджаць) пакаленне, поўнае сіл і стваральнага імпэту. І ва ўмовах эміграцыі вырастаюць яркія, моцныя, таленавітыя аўтары. Яны маюць магчымасць выказаць сябе гучна і нястрымна. Але хочацца верыць, яны памятаюць: каб свет цябе пачуў, казаць трэба не толькі пра сябе. І хочацца верыць, што дзякуючы ім свет убачыць нашую літаратуру не толькі ў кантэксце экзістэнцыйнай журбы. Хаця ёсць падазрэнне, што замежных чытачоў і літаратурных крытыкаў прыцягвае менавіта магчымасць паспачуваць бедным-няшчасным насельнікам краю за ўсходняй мяжой або жахнуцца вусцішы Іншасвету, прыадчыненай перад імі.
На жаль, выглядае, што пераехаўшы на новае месца, ладная частка беларускай літаратуры перавезла з сабой свае праблемы і крыўды. Што рабіць: эстэтычныя разыходжанні і канфлікты ў падыходах да літаратуры, але ў першую чаргу – пытанне грошай і выжывання, адаптацыі ў чужой краіне і зноў грошай. Але галоўнае, каб гэтая частка беларускай літаратуры не забывала пра тую, другую, якая нікуды не з’ехала.
Тыя, хто застаўся (пераважна творцы старэйшага пакалення, але не толькі) актуалізуюць напаўзабытыя навыкі падпольнага існавання, пісання ў шуфляду і карыстання эзопавай мовай, прыжмурвання, падміргвання. А яшчэ перакладаюць бяспечную, але гэтак неабходную класіку, ствараючы глебу для новых думак, новых ідэй і новай літаратуры. А сапраўдныя героі ў гэтым падпольным жыцці – кніганошы, якія злучаюць дзве плыні беларускай літаратуры.
Дзяржаўныя выдавецтвы і пісьменніцкія арганізацыі шукаюць беларускамоўную творчую моладзь, імкнуцца вырошчваюць, так скажам, у цяплічных умовах парасткі беларускай літаратуры, лаяльнай да ўладаў. Яны робяць гэта не надта актыўна, бо, як вядома, беларуская мова – каталізатар пратэснага настрою ў адным асобна ўзятым чалавеку. Скажа беларус адно-два словы па-беларуску і думае: «А чаму б не працягнуць? Гэта ж так натуральна», – і потым у галаве пачынаюць раіцца розныя думкі. Хто ведае, да чаго яны прывядуць.
Тыя, хто застаўся, назіраючы здалёк за літаратурнай актыўнасцю, сумуюць па недасяжных для іх магчымасцях. Можа быць, часам з гэтага суму вырастае крыўда і зайздрасць. Што рабіць, пытанне грошай і выжывання актуальнае па абодва бакі мяжы. Але, на маю думку, гэтая зайздрасць вырастае з нявыказанасці, са сцятага подыху, з прыцішанага гуку і непрамоўленага слова.
Не варта падзяляць літаратуру на эміграцыйную і ўнутрыкраёвую, хай гэта робяць потым літаратуразнаўцы, аналізуючы ўплывы асяроддзя на творчасць таго ці іншага пісьменніка. Калі рабіць гэта цяпер, у працэсе, у моманце, дыстанцыяванасць і адасобленасць, крыўды і комплексы будуць толькі нарастаць. Давайце лічыць, што проста ў беларускай літаратуры ёсць дзве плыні, дзве часткі, дзве душы – усходняя і заходняя.
***
Больш за ўсё мяне радуе, што тыя, хто з’ехаў, трапілі ў краіну, якая клапоціцца пра свае дрэвы. Там можна ўбачыць падпоркі вакол старой яблыні, брукаваную сцяжынку, што агінае таполю, і нават дом, пабудаваны вакол дуба. Улады краіны, з якой яны з’ехалі, не лічацца з дрэвамі, высякаюць нават расліны на могілках, пасаджаныя дзецьмі і ўнукамі дзеля памяці родных. Гэтаксама яны не лічацца з людзьмі ды іх памяццю.
Нядаўна, седзячы за півам у літаратурнай кампаніі, у заходняй частцы беларускай літаратуры, пачула: «Колькі кантэйнераў з кнігамі мы прывязём, калі будзем вяртацца!» Дарагія, вяртайцеся, абавязкова вяртайцеся, грузіце кантэйнеры з кнігамі, гэта будуць парасткі новых раслін. І хай ніводзін мытнік не забароніць вам іх перавезці. Сярод нашых валошак у жыце і дубоў з бярозамі будуць расці магноліі, чырвоныя каштаны і платаны. Вось толькі наконт баабабаў-графаманаў мы сур’ёзна падумаем. Маленькі прынц і вялікі знаўца баабабаў казаў, што гэта вельмі інвазіўныя расліны.
І, калі ласка, не задавайце пытанняў «Чаму ты не з’ехаў, чаму ты не з’ехала?» Бо хтосьці мусіць апрацоўваць наш сад і праполваць сваю планету, каб было куды вярнуцца вандроўнікам. Бо – калі пачынаеш цытатай, то і скончыць варта цытатай – «Госпад сам сабе абаронца, ахова й браня. / А вось за дрэвамі варта глядзець штодня» (С. Жадан).
Чытайце таксама: