Агляд парушэнняў моўных правоў у Беларусі за перыяд з 1 студзеня па 30 чэрвеня 2022 года

Перейти к русскоязычной версии

Наступны агляд абапіраецца на:

• Усеагульную дэкларацыю правоў чалавека 1948 г., якая замацавала права кожнага чалавека карыстацца сваёй роднай мовай і не дапускае ніякай дыскрымінацыі ў залежнасці ад таго, на якой мове ён размаўляе;
• Канстытуцыю Рэспублікі Беларусь, якая замацоўвае дзяржаўны статус, а значыць роўнасць дзвюх моў. У Канстытуцыі замацавана, што дзяржаўнымі мовамі ў Рэспубліцы Беларусь з’яўляюцца беларуская і руская мовы;
• Закон Рэспублікі Беларусь ад 26.01.1990 №2094-XI «Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь», які гарантуе ўсебаковае развіццё і функцыянаванне абедзвюх моў ва ўсіх сферах грамадскага жыцця. Закон сцвярджае недапушчальнасць абмежавання правоў асобы па моўных прыкметах.

Мэтай наступнага агляду з’яўляецца дэманстрацыя стану і месца беларускай мовы ў грамадстве для яе наступнай абароны і захавання, развіцця і распаўсюджання як базавага складніку нацыянальнай культуры. Неабходнасць гэтага агляду выклікана тым, што замацаваная заканадаўствам роўнасць моў не выконваецца беларускай дзяржавай, відавочная перавага надаецца рускай мове, у сувязі з чым існаванне беларускай мовы знаходзіцца пад пагрозай знішчэння ў розных сферах яе функцыянавання:

• Пастаянна змяншаецца колькасць людзей, якія лічаць беларускую мову роднай (згодна з вынікамі перапісу насельніцтва ў 1999 годзе, 85,6% беларусаў лічылі сваёй роднай мовай беларускую, а ў 2019 годзе колькасць такіх беларусаў скарацілася да 61,2%).
• Русіфікацыя адукацыі. За апошнія 5 гадоў колькасць вучняў сярэднеадукацыйных школ, якія навучаюцца па-беларуску, зменшылася з 128,9 тысяч чалавек (у 2016/2017 навучальным годзе) да 107,6 тысяч (у 2020/2021); а па-руску, наадварот, павялічылася з 851,7 тысяч вучняў (у 2016/2017) да 949,2 тысяч (у 2020/2021). Навучанне па-беларуску ў школах скарачаецца, школы і класы, у якіх выкладаюць па-беларуску, зачыняюцца. За апошнія 6 гадоў у Беларусі зніклі амаль у 3,5 разоў больш беларускамоўных школ, чым рускамоўных. Беларускамоўныя школы пераважна знаходзяцца ў сельскай мясцовасці, рускамоўныя — у горадзе, адпаведна апошнія маюць значна большую колькасць навучэнцаў. Так, па стане на 2018 год колькасць беларускіх школ складала ў краіне 45%, але ў іх навучалася ўсяго толькі 11,1% агульнай колькасці вучняў. Таксама ў Беларусі не існуе ніводнай вышэйшай навучальнай установы, дзе ўсе прадметы выкладаліся б па-беларуску, што фактычна перарывае поўны адукацыйны цыкл і вымушае бацькоў аддаваць дзяцей у рускамоўныя школы.
• Згодна з афіцыйнай статыстыкай (2019), на беларускай мове размаўляюць 28,47% беларусаў (або 2 275 243 чалавекі); а на рускай — 70,96% (або 7 990 719 беларусаў).
• Мова пераважнай большасці беларускіх медый — руская. Па стане на 1 траўня 2020 года ў Беларусі было зарэгістравана 1160 выданняў, з іх беларускамоўнымі з’яўляліся толькі 118 выданняў (каля 10%), 209 дэкларатыўна выходзяць па-беларуску і па-руску, 271 — па-руску і па-беларуску. Рэчаіснасць паказвае, што так званыя «двухмоўныя» выданні ўжываюць беларускую мову выключна ў назве і выходных даных.
• Культурная сфера. Улады забараняюць выставы і канцэрты, закрываюць незалежныя кніжныя выдавецтвы і крамы, фарміруюць спісы экстрэмісцкіх матэрыялаў беларускамоўных кніг (усе кнігі, унесеныя ў гэты спіс у 2022 годзе, — на беларускай мове).
• Мова ў кніжным друку. Паказчыкі выпуску беларускамоўных выданняў за апошнія пяць гадоў дэманструюць адносную стабільнасць. У агульнай колькасці доля кніг на беларускай мове ў гэтым часовым адрэзку складала 12-13% у розныя гады, а агульны наклад — у межах 14-15%. Прычым найбольш тыражнай у беларускамоўным сегменце з’яўляецца вучэбная літаратура, якая адносіцца да катэгорыі сацыяльна значнай. Для параўнання, нават у часы існавання СССР у Беларусі друкавалася 24,5% кніг і 35,5% брашур ад агульнай колькасці па-беларуску.
• Мова дзяржаўнага справаводства, як і мова арміі — руская.

Пры падрыхтоўцы гэтага агляду мы абапіраліся на афіцыйныя звесткі перапісу насельніцтва (1999 і 2019 гг.), даныя афіцыйнай статыстыкі і сацыялагічных апытанняў па стане на 2020 год.

Пачынаючы ад палітычнага крызісу 2020 года ў Беларусі немагчыма атрымаць афіцыйныя статыстычныя звесткі або правесці поўнамаштабнае незалежнае сацыялагічнае апытанне, у тым ліку па пытаннях мовы. Яшчэ напярэдадні выбараў у 2020 годзе практычна ўсе незалежныя даследчыя цэнтры былі пазбаўлены ліцэнзіі альбо не атрымалі яе, а праводзіць простыя апытанні на сацыяльна-палітычныя тэмы забаранілі нават СМІ. Таксама з 2020 года Нацыянальны статыстычны камітэт Беларусі зрабіў закрытай амаль усю афіцыйную інфармацыю.

Таму агляд дыскрымінацыі па моўнай прыкмеце ў першым паўгоддзі 2022 года зроблены па адкрытых крыніцах.  

Публікуем яго вынікі 

У лютым 2022 г. стала вядома, што адміністрацыя папраўчай калоніі №3 ціснула на асуджанага па арт. 391 («Абраза суддзі») і арт. 415 («Ухіленне ад адбывання пакарання ў выглядзе абмежавання волі») Крымінальнага кодэксу Беларусі (далей — КК) і прызнанага 10.02.2021 г. палітзняволеным Валадара Цурпанава і пакарала яго карцарам з-за таго, што ў папраўчай калоніі ён сам размаўляў па-беларуску і патрабаваў таго ж ад супрацоўнікаў. Таксама не былі задаволены адміністрацыяй калоніі хадайніцтва Цурпанава аб падрыхтоўцы дакументаў па яго крымінальнай справе (арт. 415 КК) у суд на беларускай мове. Падчас разгляду крымінальнай справы судом Віцебскага раёна 20 красавіка 2022 г. не было задаволена хадайніцтва Цурпанава, каб працэс вёўся па-беларуску.

На мерапрыемстве дзяржаўнага значэння — рэферэндуме, які адбыўся 27 лютага 2022 года — камісіі не мелі бюлетэняў на беларускай мове.

У лютым на стэндах бібліятэк, аформленых да Дня беларускай мовы, магло не быць ніводнай кнігі на беларускай мове. А ўсе сем ролікаў, што дэманструюць турыстычны патэнцыял Беларусі ў цэлым і кожнай вобласці ў прыватнасці, створаных Нацыянальным агенцтвам па турызме ў першую чаргу для саміх беларусаў (паводле слоў начальніка аддзела маркетынгу), мелі толькі рускую і англійскую версіі.

З атрыманага ў лютым 2022 г. ліста асуджанага па арт. 342 КК («Арганізацыя і падрыхтоўка дзеянняў, якія груба парушаюць грамадскі парадак, або актыўны ўдзел у іх») Алега Кулешы (прызнаны палітвязнем 15 чэрвеня 2021 г.) адміністрацыя папраўчай калоніі №2, у якой ён адбывае пакаранне, праводзіла тлумачальныя мерапрыемствы, каб данесці, што ў папраўчай установе трэба размаўляць выключна па-руску.

10 сакавіка 2022 г. мастакі Алесь Цыркуноў і Віталь Борыс былі арыштаваныя на 15 содняў у памяшканні Мінскага гарадскога суда за тое, што размаўлялі па-беларуску. У суд яны прыйшлі, каб падтрымаць мастака Алеся Пушкіна, якога 30 сакавіка 2022 года суд прызнаў вінаватым па артыкулах 130 («Здзек з дзяржаўных сімвалаў») і 370 («Распальванне варожасці») КК і прыгаварыў яго да 5 гадоў пазбаўлення волі ў калоніі строгага рэжыму (Алесь Пушкін прызнаны палітвязнем 6 красавіка 2021 г.). Пры сабе яны таксама мелі выявы дзяржаўнага гербу Пагоня.

У сакавіку 2022 г. са сваёй пасады быў звольнены выкладчык фізічнай культуры фізічнага факультэта БДУ Сяргей Моўчан праз тое, што пачаў весці свае заняткі па-беларуску.

У красавіку 2022 г. дырэктар вытворцы лікёра-гарэлачных вырабаў Гомельскага лікёра-гарэлачнага завода «Радамір», у адказ на запыт юрыста і праваабаронцы Ігара Случака пазначаць сваю прадукцыю на беларускай мове, адказаў адмовай, спаслаўшыся на вялікую распаўсюджанасць у Беларусі рускай мовы.

Журналіст Яўген Меркіс адзначае, што не ва ўсіх крамах г. Гомеля прадаўцы жадаюць абслугоўваць пакупнікоў, якія звяртаюцца да іх на беларускай мове. Такія ж выпадкі сустракаліся і з лекарамі.

14 красавіка Міністэрства інфармацыі прыпыніла на 3 месяцы дзейнасць выдавецтва «Медысонт», 18 красавіка — выдавецтва «Галіяфы», 13 траўня — выдавецтваў «Лімарыус» і «Кнігазбор». Прычына прыпынення дзейнасці незалежных выдавецтваў ва ўсіх адна і тая ж:

«Своечасова не звярнуліся ў Міністэрства інфармацыі з апавяшчэннем аб змене звестак, якія падлягаюць уключэнню ў дзяржаўны рэестр выдаўцоў, вытворцаў і распаўсюджвальнікаў друкаваных выданняў».

Пазначаныя выдавецтвы выпускалі кнігі пераважна па-беларуску.

16 траўня 2022 г. ГУБАЗІК зладзіў ператрус у новаадчыненай краме выдавецтва Янушкевіч «Кнігаўка», дзе прадаваліся кнігі пераважна на беларускай мове. 200 кніг былі адпраўлены на экспертызу па прыкметах экстрэмізму. Самаго Андрэя Янушкевіча і супрацоўніцу выдавецтва, літаратурную аглядальніцу, блогерку Насту Карнацкую неаднаразова пакаралі арыштам.

На нашу думку, вельмі важна збіраць і публікаваць выпадкі дыскрымінацыі па моўнай прыкмеце, бо сёння як ніколі беларуская мова знаходзіцца пад пагрозай знікнення. Мы будзем пільна сачыць за станам беларускай мовы і рабіць падобныя агляды не радзей як раз на паўгады. Таму, калі ў вас ёсць прыклады дыскрымінацыі па моўнай прыкмеце, якія не ўвайшлі ў гэты агляд, калі ласка, дасылайце іх нам у любы час на наш адрас – [email protected].

Обзор нарушения языковых прав в Беларуси
за период с 1 января по 30 июня 2022 года

Законодательную базу настоящего обзора составляют:

• Всеобщая декларация прав человека 1948 г., в которой закреплено право каждого человека разговаривать на своём родном языке и которая запрещает любую дискриминацию по языковому признаку;
• Конституция Республики Беларусь, в которой закреплён государственный статус, соответственно равенство, двух языков. Согласно Конституции, в Республике Беларусь государственными языками являются белорусский и русский;
• Закон Республики Беларусь от 26.01.1990 №2094-XI «О языках в Республике Беларусь», который гарантирует всестороннее развитие и функционирование обоих языков во всех сферах социальной жизни. Согласно нормам данного закона, в Беларуси не допускаются ограничения прав человека по языковому признаку.

Целью настоящего обзора является демонстрация состояния и места белорусского языка в обществе для его последующих защиты и сохранения, развития и распространения в качестве базового составляющего компонента национальной культуры. Необходимость подготовки настоящего обзора обусловлена тем, что закреплённое в законодательстве равенство языков не обеспечивается белорусскими властями, явное предпочтение отдаётся русскому языку. В связи с этим белорусский язык находится под угрозой исчезновения в различных сферах своего функционирования:

• Постоянно уменьшается количество людей, которые считают белорусский язык своим родным языком (согласно результатам переписи населения в 1999 г., 85,6% белорусов считали своим родным языком белорусский, а в 2019 г. количество таких белорусов сократилось до 61,2%).
• Русифицируется образование. За последние 5 лет количество учеников среднеобразовательных школ, в которых обучение проходит на белорусском языке, уменьшилось с 128,9 тысяч человек (в 2016/2017 учебном году) до 107,6 тысяч (в 2020/2021); а на русском, наоборот, увеличилось с 851,7 тысяч учеников (в 2016/2017) до 949,2 тысяч (в 2020/2021). Обучение на белорусском языке сокращается, школы и классы, в которых учебный процесс проходит по-белорусски, закрываются. За последние 6 лет в Беларуси исчезло почти в 3,5 раза больше белорусскоязычных школ, чем русскоязычных. Школы, в которых обучение проходит на белорусском языке, в основном находятся в сельской местности, а русскоязычные — в городах, соответственно последние имеют существенно большее количество учеников. Так, по состоянию на 2018 год, количество белорусскоязычных школ в стране составляло 45%, но обучались в них всего лишь 11,1% общего количества учеников. Также в Беларуси не существует ни одного высшего учебного заведения, где все предметы преподавались бы на белорусском языке. Данное обстоятельство фактически прерывает полный образовательный цикл и вынуждает родителей сразу отдавать своих детей в русскоязычные школы.
• Согласно официальной статистике (2019), на белорусском языке разговаривают 28,47% белорусов (или 2 275 243 человека); а на русском — 70,96% (или 7 990 719 белорусов).
• Язык подавляющего большинства белорусских медиа — русский. По состоянию на 1 мая 2020 года, в Беларуси было зарегистрировано 1160 изданий, среди них на белорусском языке выходили только 118 (около 10%), 209 декларативно выходят на белорусском и русском языках, 271 — на русском и белорусском языках. Реальность показывает, что так называемые «двуязычные» издания используют белорусский язык исключительно в заголовках и исходных данных.
• Культурная сфера. Государственные власти запрещают выставки и концерты, закрывают независимые книжные издательства и магазины, формируют списки экстремистских материалов белорусскоязычных книг (все книги, внесённые в этот список в 2022 году, написаны на белорусском языке).
• Язык в книгопечатании. Показатели выпуска изданий на белорусском языке за последние пять лет демонстрируют относительную стабильность. В общей численности доля книг на белорусском языке в этом временном промежутке составляла 12-13% в разное время, а общий тираж — в пределах 14-15%. При этом наиболее тиражируемой в белорусскоязычном сегменте является учебная литература, которая относится к категории социально значимой. Для сравнения: во времена существования СССР в Беларуси на белорусском языке издавалось 24,5% книг и 35,5% брошюр от общей численности.
• Языком государственного делопроизводства, как и языком армии, является русский.

При подготовке настоящего обзора мы опирались на официальные данные переписи населения (1999 и 2019 гг.), данные официальной статистики и социологических опросов по состоянию на 2020 год.

Начиная с политического кризиса 2020 года, в Беларуси получить официальные статистические данные либо провести полномасштабный независимый социологический опрос, в том числе по языковым вопросам, стало  невозможно. Ещё накануне выборов 2020 года почти все независимые исследовательские центры лишились лицензий либо вовсе не получили их, а проводить обычные опросы на социально-политические темы запретили даже СМИ. Также с 2020 года Национальный статистический комитет Беларуси закрыл почти всю официальную информацию.

По этим причинам сбор фактов дискриминации по языковому признаку в первом полугодии 2022 года выполнен из открытых источников.

Ниже публикуем его результаты

В феврале 2022 г. стало известно, что администрация исправительной колонии №3 оказывала давление на осуждённого по статьям 391 («Оскорбление судьи») и 415 («Уклонение от отбывания наказания в виде ограничения свободы») Уголовного кодекса Республики Беларусь (далее — УК) и признанного 10.02.2021 политзаключенным Володара Цурпанова и наказала его карцером из-за того, что в исправительной колонии он сам разговаривал на белорусском языке и требовал того же от сотрудников колонии. Также администрация колонии не удовлетворила ходатайство В. Цурпанова о том, чтобы  процессуальные документы по возбуждённому в отношении него уголовному делу (ст. 415 УК) были подготовлены на белорусском языке. Во время рассмотрения уголовного дела судом Витебского района 20 апреля 2022 года также не было удовлетворено ходатайство Цурпанова о смене языка судопроизводства на белорусский.

На мероприятии государственного значения — референдуме, который состоялся 27 февраля 2022 года — у комиссий не было бюллетеней на белорусском языке.

В феврале на стендах библиотек, оформленных ко Дню белорусского языка, могло не быть ни одной книги на белорусском языке. А все семь роликов, которые демонстрируют туристический потенциал Беларуси в целом и каждой области в отдельности, созданные Национальным агентством по туризму в первую очередь для самих белорусов (согласно словам начальника отдела маркетинга), имели только русскую и английскую версии.

Из полученного в феврале 2022 г. письма осуждённого по ст. 342 УК («Организация и подготовка действий, грубо нарушающих общественный порядок, либо активное участие в них») Олега Кулеши(признан политическим заключённым 15 июня 2021 г.) администрация исправительной колонии №2, в которой он отбывает наказание, проводила разъяснительные беседы, чтобы донести до него, что в исправительной колонии нужно разговаривать исключительно на русском языке.

10 марта 2022 г. художников Алеся Циркунова и Виталия Бориса арестовали на 15 суток в помещении Минского городского суда за то, что они разговаривали по-белорусски. В суд они пришли, чтобы поддержать художника Алеся Пушкина, которого 30 апреля 2022 г. суд признал виновным по статьям 130 («Разжигание расовой, национальной, религиозной либо иной социальной вражды или розни») и 370 («Надругательство над государственными символами») УК и приговорил его к 5 годам лишения свободы в колонии строгого режима (Алесь Пушкин признан политзаключённым 6 апреля 2021 г.). При себе они также имели изображения государственного герба «Погоня».

В марте 2022 года Сергей Мовчан, преподаватель физкультуры физического факультета БГУ, был уволен со своей должности за то, что начал вести занятия на белорусском языке.

В апреле 2022 г. директор изготовителя ликёро-водочных изделий Гомельского ликёро-водочного завода «Радамир» в ответ на запрос юриста и правозащитника Игоря Случека обозначать свою продукцию на белорусском языке ответил отказом, сославшись на большую распространенность русского языка в Беларуси.

Журналист Евгений Меркис отмечает, что не во всех магазинах г. Гомеля продавцы желают обслуживать покупателей, которые обращаются к ним на белорусском языке. Такие же случаи встречались и при обращении к врачам.

14 апреля Министерство информации приостановила на 3 месяца деятельность издательства «Медисонт», 18 апреля — издательства «Голиафы», 13 мая — издательств «Лимариус» и «Книгосбор». Причина приостановления деятельности независимых издательств у всех одна и та же:

«Своевременно не обратились в Министерство информации с оповещением об изменении сведений, которые подлежат включению в государственный реестр издателей, производителей и распространителей печатных изданий».

Указанные издательства выпускали книги исключительно на белорусском языке.

16 мая 2022 г. ГУБОПИК устроил обыск в недавно открывшемся магазине издательства Янушкевич «Кнігаўка», где продавались книги в основном на белорусском языке. 200 книг были отправлены на экспертизу на наличие в них признаков экстремизма. Сам Андрей Янушкевич и сотрудница издательства, литературовед, блогер Настя Карнацкая неоднократно подвергались административным арестам.

На наш взгляд, очень важно собирать и публиковать случаи дискриминации по языковому признаку, ведь сегодня как никогда белорусский язык находится под угрозой исчезновения. Мы будем внимательно следить за состоянием белорусского языка и проводить подобные обзоры не реже одного раза в полгода. Поэтому если у вас есть примеры языковой дискриминации, не вошедшие в этот обзор, пожалуйста, присылайте их нам в любое время на наш адрес — [email protected].

 Обзор подготовлен ассоциацией «Международный союз белорусских писателей»