Гэтая размова стала неймавернай магчымасцю даведацца больш пра справу, што ўвасабляе сабой барацьбу – за жыццё, за свабоду, за роўнасць і спакой. Мы ўсе знаходзімся дзесьці побач, але не разам. Роля кожнага ў гэтым змаганні можа стаць значнейшай, калі мы будзем заўважаць, падтрымліваць адно аднаго. Мая суразмоўца тоні лашдэн – квір-фем-пісьменні:ца, паэт:ка і актывіст:ка, сябра Беларускага ПЭНа. І я дзякую тоні за грунтоўны, важны дыялог.
Все уедут,
А я, как последняя припизженная, останусь
Синими пальцами вцепившись в выключатель
в аэропорту
Я никуда не поеду
Я никуда не пойду
тоні лашдэн
Надоечы, падчас адной з літаратурных імпрэз, вы чыталі свой верш «Все уедут, я останусь». Чыталі ад самага сэрца, нібыта са свежымі пачуццямі таго насамрэч далёкага моманту. Як з’явіліся такія шчырыя радкі?
2020 год. Вырашаю, што застаюся ў Мінску. У той перыяд я спал:а па тры гадзіны, бо праваабарончай працы было вельмі багата. І ўсе казалі, што абавязкова трэба з’язджаць. Але да лета 2021 года я заставал:ася ў Мінску. Гэта быў лёгкі выбар у тым сэнсе, што я проста не хацел:а з’язджаць, я не хацел:а з’язджаць пад прымусам. Гэта быў мой пратэст супраць рэчаіснасці, у якой шмат людзей мусілі пакінуць свой дом. А як стала зусім немагчыма трымацца за маё мінскае жыццё, я падал:ася ў Кіеў.
Калі ласка, узгадайце пачатак шляху актывіст:кі тоні лашдэн.
Добрае пытанне. Пачну адказваць на яго з сённяшняга дня. На нашую сустрэчу з сабой я ўзял:а фігурку сабакі, яго завуць Эрык. Гэта гадаванец Насты Лойкі, якую цяпер трымаюць у турме паводле артыкула за экстрэмісцкую дзейнасць. Наста – мая добрая каляжанка. У гэтым годзе, калі маёй публічнасці стала больш, я бяру Эрыка на ўсе інтэрв’ю, сустрэчы, каб гаварыць пра палітзняволеных, якія цяпер за кратамі, і ўвогуле пра цяжкую сітуацыю ў Беларусі. Мой асноўны актывізм цяпер хутчэй нябачны: я ствараю сэрвісы дапамогі людзям, пацярпелым ад розных відаў гвалту, займаюся фемінісцкім пісьмом, прасоўваннем правоў жанчын і ЛГБТК+. Але 10-11 гадоў таму кантэкст, у якім я працавал:а, меў зусім іншы характар і актывізм мой быў іншым. У 2011-м, паступіўшы ў БДУ, я зацікавіл:ася гендарнымі даследаваннямі. І ў той час, і цяпер гендарных даследаванняў як плыні навукі ў Беларусі афіцыйна не існавала. У той час і гендарная роўнасць, і фемінізм былі зусім не папулярнымі тэмамі. Гэтым займаліся з дзясятак бачных актывістак: Ірына Саламаціна, Ірына Альхоўка, Алена Аўтушка… Мы з імі былі разлучаныя і часам, і тэмамі, з якімі працавалі. Яны тады актыўна шукалі магчымасці працаваць з законамі на карысць жанчын – ад мяне ў той час гэта было вельмі далёка. Мяне тады больш цікавіла пашырэнне фемінізму і яго прасоўванне сярод маіх аднагодкаў. Я шмат чаго перакладал:а пра фемінісцкую тэорыю і гендарныя даследаванні. З гэтага і пачынаўся мой актывізм. Хочаш даведацца – перакладай, шукай, вывучай сам:а! І сёння гэта частка маёй справы – рабіць доступ да тэматычнай літаратуры больш шырокім і лёгкім – застаецца для мяне актуальнай. Напрыклад, апошні зборнік, з якім я працавал:а, «Карані / Лісце», мы зрабілі ў электронным выглядзе і яго можна спампаваць бясплатна.
2011 год стаў пунктам пачатку вашага актывізму. А што раней? Як вы ўяўлялі сабе свой шлях у школьныя гады: прафесію, жыццё?
Мне вельмі хацелася быць пісьменні:цай. Але я паўсюль чул:а, што жыццё літаратар:кі маргінальнае, грошай там няма. З усіх бакоў казалі, што пісьменніцтва – гэта хобі, а апроч яго трэба яшчэ мець нейкія навыкі. Таму пісаць я пачал:а як журналіст:ка і шмат гадоў менавіта так і працавал:а. У выніку, мне падаецца, атрыманне прафесіі было для мяне вельмі карысным.
Цяпер, калі я займаюся літаратурнай справай, у мяне ёсць фінансавая падтрымка.
Вы доўгі час жылі і вучыліся ў розных краінах. У адным з інтэрв’ю распавялі пра досвед свайго першага фемінісцкага маршу: 2015 год, Швецыя. Чаму ўвогуле абралі менавіта яе для працягу навучання?
У межах маёй спецыяльнасці ў БДУ існаваў абмен з замежнымі ўніверсітэтамі, у межах якога можна было паехаць і правесці семестр у іншай краіне. І я паехал:а ў Швецыю. Тады мне падалося, што скандынаўскае жыццё мне вельмі падыходзіць: людзі паважаюць асабістыя межы адно аднаго, і гендарная роўнасць, і роўнасць для ўразлівых груп нібыта дасягнутыя. Ужо існавала Feminist Foreign Policy, якая безумоўна спрыяла ўспрыманню краіны як вельмі прасунутай у гэтых тэмах у параўнанні з Беларуссю, дзе ва ўніверсітэце мне казалі: «Якія гендарныя стэрэатыпы? Давайце пісаць дыплом пра тое, як сацыяльная рэклама ўмацоўвае сямейныя адносіны!» Таму за мяжой я цешыл:ася, што няма неабходнасці штосьці даказваць, распавядаць пра сябе і гэтак далей.
Безумоўна, потым, калі я прыехал:а туды ў магістратуру, я пабачыл:а розныя праблемы. У Швецыі насамрэч моцна замацаваныя структуры ксенафобіі і расізму. І цікава, што яны падтрымліваюцца такім самым чынам, як і ў Беларусі. Напрыклад, тамтэйшае грамадства думае пра сябе як пра вельмі талерантнае, для якога пытанні расізму вырашаныя. Тое самае адбываецца і ў Беларусі, дзе кожны раз падкрэсліваецца талерантнасць і верацярпімасць краіны. Але на практыцы гэта не так. Людзі, якія ў Скандынавіі сутыкнуліся з дыскрымінацыяй у міграцыйнай сістэме і зазналі праз яе і беднасць, і бяздомнасць, маюць вельмі ўразлівы стан. Чым даўжэй я там жыл:а, тым цяжэй было заплюшчваць вочы і рабіць выгляд, што гэтага няма.
Ці можаце вы можаце цяпер параўнаць жыццёвы шлях беларускай і шведскай жанчын, з улікам вашага досведу жыцця ў Швецыі?
Я небінарная асоба, таму мой адказ грунтуецца найперш на назіранні за іншымі. Мой асабісты досвед у Беларусі – гэта досвед сталення ў сям’і сярэдняга класа, з больш-менш стабільным фінансавым становішчам. Мне вельмі пашчасціла з месцам жыхарства ў Мінску, з асяроддзем. Няма нейкай адной беларускай жанчыны, якую мы можам браць як прыклад. Усе вельмі розныя. Гэта праўдзіва і наконт жанчын у Швецыі. Але, вядома, ёсць сутнасная розніца паміж жыццём у Швецыі і Беларусі. Узяць хаця б фемінісцкі марш, на які насамрэч я ішл:а з жахлівым досведам ранейшага ўдзелу ў падобным. Я думал:а пра тое, што мне рабіць, калі я буду затрыман:ая ў Швецыі. Марш быў цалкам аточаны паліцыяй, але яны займаліся сваёй справай – ахоўвалі ўдзельніц і пільнавалі бяспеку. Было шмат людзей: маці з маленькімі дзецьмі, мужчыны, мігранцкая супольнасць, ЛГБТК+. Я тады адчула, якое рознае жыццё мы жывём. Людзі там ніколі не зразумеюць, што гэта такое – фізічны страх пры выхадзе на марш ці пратэст.
Якую гісторыю мае фемінісцкі рух у Беларусі? Ці можна сказаць, што гэтая справа – новая для нашай краіны?
На маю думку, так сказаць нельга. Мы маем свой беларускі фемінізм, відавочна, з пачатку XX стагоддзя. Вельмі важна цяпер нам самім сабе вяртаць гісторыю. Публічныя феміністкі ў Беларусі былі і ёсць. І па-ранейшаму гэтая публічнасць застаецца вялікай рызыкай для жанчын. Цяпер мы бачым гэта на свае вочы: тыя, хто актыўна транслявалі сваю грамадскую і палітычную пазіцыю, апынуліся ў жахлівых умовах, калі дзяржава шантажуе іх дзецьмі і бацькамі. Каб далёка не хадзіць: ужо ў 1990-ыя гады ў Беларусі існаваў моцны фемінісцкі рух. Але ў 2010-ыя гістарычная пераемнасць разарвалася, бо шмат людзей мусілі адысці ад сваёй справы і выехаць у больш бяспечныя краіны. На іх месцы апынуліся новыя ўдзельніцы руху, новая хваля. Разарваныя сувязі паміж пакаленнямі феміністак у Беларусі – гэта праблема. Падчас майго навучання на гендарнай канцэнтрацыі ў Еўрапейскім каледжы ліберальных мастацтваў у Мінску я пазнаёміл:ася з яе сузаснавальніцай, адной з найвядомейшых феміністак краіны – Ірынай Саламацінай. Яна намагалася не толькі вучыць нас разбірацца з гендарнай тэматыкай, але і знаёміла з рознымі прадстаўніцамі фемінізму. Менавіта тады я даведал:ася, што такіх жанчын шмат. Цяпер у дыяспары магчымасцяў для развіцця гэтых сувязяў значна менш. Але за гэтую справу працягваюць змагацца Вольга Шпарага (сябра Беларускага ПЭНа), Юлія Міцкевіч, Вольга Гарбунова, Наста Базар, Ксюша Малюкова і шмат іншых. Яны ўсе працавалі ў Беларусі ў 2010–2020-ых вельмі паспяхова, але былі змушаныя з’ехаць.
Жаночыя пратэсты ў 2020 годзе – фемінісцкі праект?
Мне падаецца, гэта быў важны момант не столькі для феміністак, колькі для беларускіх жанчын увогуле. Гэта жаночы праект. І чаму для мяне тут ёсць розніца? Бо жанчыны далучаліся да пратэстаў не праз фемінісцкія погляды, а супраць гвалту над іх роднымі, над грамадствам. І гэты досвед вельмі каштоўны для ўсіх нас. Ён – сведчанне нашай здольнасці аб’ядноўвацца на падставе агульных каштоўнасцяў: жыцця, свабоды, непрымальнасці гвалту. Для мяне было важна, што тыя жанчыны, якія выходзілі, можа, і не гатовыя былі назваць сябе феміністкамі, але мы стаялі побач, мы падтрымлівалі адна адну. Так я адчул:а, што ў гэтай краіне для мяне ёсць месца.
Так званы Беларускі жаночы саюз, які цяпер гучна і бачна ажыццяўляе сваю дзейнасць у Беларусі, гэта не фемінізм?
Лічу, што не! Пытанне яшчэ і ў тым, што лічыць фемінізмам. Для мяне асабіста фемінізм – палітычнае бачанне таго, што існуе сістэма пад назвай «патрыярхат», у межах якой жанчыны маюць маргіналізаваны стан. Эканамічна – атрымліваюць менш грошай за тую самую працу; сацыяльна – малы шанц на ўплывовую, высокую пасаду, з правам выказвацца на розныя тэмы; культурна – творчасць жанчын можа ўспрымацца не такой каштоўнай у параўнанні з мужчынскай. У Беларусі дастаткова аб’яднанняў, не гатовых казаць пра існаванне такой сістэмы і дыскрымінацыі, якія адмаўляюцца працаваць з каранямі гэтай тэмы У арганізацыі, якую мы абмяркоўваем, даволі празрыстая пазіцыя: іх зусім не цікавіць вышэй пералічанае, для іх першапланавы толькі наратыў «жынчына-маці, жанчына-гаспадыня». Але вось цікавы момант: калі глядзець на сусветныя рэйтынгі, то Беларусь паводле ўзроўню гендарнай роўнасці амаль недзе побач з той жа Швецыяй. Сапраўды, у краіне шмат жанчын у парламенце, шмат асобаў, якія займаюць сур’ёзныя пасады… Але ці маюць яны сапраўдны ўплыў? Здаецца, яны не маюць рэальнай улады, не вырашаюць надзённых для грамадства праблем. Можна мець калектыў з сарака дзевяці жанчын і аднаго мужчыны, дзе менавіта апошні прымае ўсе рашэнні, як гэта і працуе ў Беларусі.
Пяройдзем да вашай творчай дзейнасці. Ці памятаеце, з чаго пачалося? Дзе бралі натхненне на самым пачатку?
Першымі я пачал:а пісаць вершы – і як усе першыя вершы, яны былі дрэннымі. Калі я паказал:а іх бацькам, тыя пасмяяліся. І з таго моманту праз гэты сорам тэма паэзіі для мяне зачынілася на шмат гадоў. Сабіна Брыло неяк узгадвала, што яе першыя творы былі ахматаўшчынай, вось і мае таксама. Я вял:а дзённікі, але не рабіл:а гэтага публічна. Наведвал:а шмат розных літаратурных імпрэз у Мінску.
Аднойчы я зайшл:а ў кнігарню «Логвінаў», якая на той момант была ля плошчы Перамогі, і пабачыл:а зборнік вершаў Насты Манцэвіч «Птушкі». Для мяне гэта быў жыццёзмяняльны зборнік. Я падумал:а, што калі ёсць паэткі-лесбійкі ў Беларусі, дык, мабыць, і для мяне не ўсё страчана.
Вы пішаце і прозу. Апошняя кніга з’явілася зусім нядаўна. «чорны лес» – твор, які мусіць прачытаць… хто?
Яго трэба пачытаць найперш тым, хто не пражыў на сабе 2020, 2021 і 2022 гады, ці тым, хто шукае мову, якой можна паразмаўляць пра гэты балючы досвед. «чорны лес» напісаны па-руску з украпінамі тэксту па-беларуску. Кніга даступная для чытача, які не валодае беларускай мовай, і мне каштоўна бачыць, як гэтую кнігу чытаюць людзі і ў Цэнтральнай Азіі, і ў краінах Каўказа, і карэнныя народы Расіі. Для іх гэтая кніга не толькі пра спалучэнне моваў, спробу ўнутры тэксту інтэграваць розныя культурныя і палітычныя досведы, але і пра тое, як можна будаваць стратэгіі супраціву расійскаму імперыялізму.
Трэба адзначыць, што на момант выхаду гэтага інтэрв’ю беларускае выдавецтва «Мяне няма» выпусціла папяровы варыянт кнігі «чорны лес».
Кнігу можна купіць праз беларускае выдавецтва «Мяне Няма».
Калі можна, я распавяду чытачам і чытачкам прыемную навіну. Мы ведаем дакладна, што тоні лашдэн будзе мадэратар:кай жаночай дыскусіі падчас фестывалю Hučna Fest на літаратурнай сцэне «Бліжэй да цябе», якую Беларускі ПЭН робіць разам з Free Belarus Centre. Дыскусія будзе прысвечана менавіта жаночай беларускай літаратуры. З нагоды гэтага ёсць пытанне: ці здольныя беларуская літаратаркі і літаратары сёння рабіць сваёй творчасцю маніфесты, як гэта рабілі іх папярэднікі і папярэдніцы ў мінулым стагоддзі?
Мне падаецца, для таго, каб пісаць маніфест, трэба прастора, дзе можна збірацца разам і абмяркоўваць, што нас хвалюе. Не думаю, што адсутнасць маніфеста цяпер абумоўлена адсутнасцю рэвалюцыйных асобаў, якія могуць яго напісаць. Можна звярнуць увагу на супольнасць літаратарак, звязаных на літаратурнай сцэне з «Расцяжэннем» («Расцяжэнне» – архіў фемінісцкага пісьма, супольнасць беларускіх літаратарак, якія праз сваё пісьмо шукаюць спосабы ствараць фемінісцкую альтэрнатыву для культуры і літаратуры Беларусі), пад 50 таленавітых і яскравых прадстаўніц. Яны раскіданыя літаральна па ўсім свеце: Украіна, Польшча, Новая Зеландыя, Аўстралія, Германія і гэтак далей. Маніфест патрабуе чуллівасці і павагі да поглядаў людзей і адно аднаго. Як актывіст:ка магу сказаць, што найлепшы варыянт такой працы – збірацца разам фізічна і шукаць адказы, якія каштоўнасці ў нас ёсць як у супольнасці, навошта мы тут. І калі ёсць такі кантакт, тады і павага, і разуменне будуюцца значна прасцей.
Таму ў мяне ёсць прапанова: давайце ладзіць пісьменніцкія летнікі! Будзем збіраць там маладых літаратараў і літаратарак. Яны не толькі маніфесты напішуць, але і шмат чаго яшчэ прыдумаюць. Не таямніца, што ў маладых аўтарак і аўтараў проста не хапае рэсурсаў. Таму гэта мая мара, накіраваная мецэнатам і мецэнаткам беларускай літаратуры.
∗∗∗
Аўтар матэрыялу: Ян Гофман