Новы Freedom to Write Index Амерыканскага ПЭНа засведчыў, што ў 2022 годзе ў Беларусі былі затрыманыя 16 пісьменнікаў і публічных інтэлектуалаў; многія з іх апынуліся за кратамі за іх выказванні пасля прэзідэнцкіх выбараў 2020 года. У базе дадзеных «Пісьменнікі ў небяспецы» Амерыканскага ПЭНа сярод краін Беларусь займае адно з першых месцаў: 33 пісьменнікі і прадстаўнікі грамадскай інтэлігенцыі ў той і іншай форме зазналі пагрозу пераследу.
Колькасць зняволеных пісьменнікаў застаецца практычна нязменнай у параўнанні з колькасцю, зафіксаванай у Freedom to Write Index Амерыканскага ПЭНа за 2021 год.
«Беларускай культуры няма месца ва ўласнай краіне, − зазначае Паліна Садоўская, дырэктарка па Еўразіі і адвакацыі Амерыканскага ПЭНа. – У 2022 годзе турэмнае зняволенне пісьменнікаў і публічных інтэлектуалаў, на жаль, заставалася канстантай беларускага культурнага жыцця. Аднак пакуль улады затрымлівалі і кідалі пісьменнікаў за краты, грамадства адаптавалася, каб забяспечыць існаванне беларускай культуры. Пісьменнікі, якія пакінулі Беларусь з мэтамі бяспекі, цяпер жывуць і працуюць за мяжой. Паэтычныя чытанні на беларускай мове ладзяцца падпольна ці анлайн. Выдаўцы выкарыстоўваюць новыя стратэгіі, каб захаваць наклады кніг, прызнаных уладамі «экстрэмісцкімі».
Некалькі пісьменнікаў, што апынуліся ў зняволенні або перад небяспекай пераследу пасля выбараў 2020 года, заставаліся пад следствам, ім былі прад’яўленыя новыя абвінавачванні, яны пачалі або працягнулі адбываць турэмныя тэрміны або цягам 2022 года жылі ў выгнанні. Некаторыя пісьменнікі, якія ўжо знаходзіліся ў зняволенні, працягнулі адбываць пакаранне, аднак ім узмацнілі жорскасць рэжыму, як гэта адбылося, напрыклад, з аўтарам-блогерам Міколам Дзядком і філосафам Уладзімірам Мацкевічам. У 2022 годе ў Беларусі было зафіксавана чатыры новыя выпадкі зняволення пісьменнікаў, напрыклад, выдавец Андрэй Янушкевіч апынуўся за кратамі пасля адкрыцця кнігарні, дзе меліся прадавацца беларускія кнігі.
Згодна з Freedom to Write Index 2022, які быў складзены Амерыканскім ПЭНам і ўяўляе сабой пералік зняволеных на канец года пісьменнікаў, 311 пісьменнікаў ва ўсім свеце апынуліся за кратамі ў 2022 годзе. На працягу года Амерыканскі ПЭН дакументуе выпадкі затрыманняў і пагроз пісьменнікам ва ўсім свеце і вылучае ўзніклыя і спецыфічныя для кожнай краіны тэндэнцыі, якія выкарыстоўваюцца дзяржавамі з мэтай вымусіць пісьменнікаў і мастакоў да маўчання. У базе дадзеных Амерыканскага ПЭНа змешчаны 813 актыўных спраў пісьменнікаў, паэтаў, анлайн-каментатараў, журналістаў з больш як 80 краін свету, якім праз іх творчасць або самавыяўленне пагражае небяспека.
«Свет можа падтрымаць беларускіх пісьменнікаў, якія працягваюць пісаць і ствараць, нягледзячы на парушэнні правоў беларускімі ўладамі, − заявіла Паліна Садоўская. − Парушэнні культурных правоў павінны адсочвацца Саветам ААН па правах чалавека і Спецыяльным дакладчыкам ААН па сітуацыі з правамі чалавека ў Беларусі. Міжнародным урадам варта фінансаваць ініцыятывы, скіраваныя на падтрымку творчай практыкі дзеячаў культуры ў выгнанні. Донарам варта павялічыць падтрымку перакладаў і публікацыі літаратуры на беларускай мове. Гэтыя формы падтрымкі беларускіх пісьменнікаў з’яўляюцца сродкам супрацьстаяння гвалту дзяржавы ў дачыненні да ўласнага народа».
Паводле справаздачы пра парушэнне культурных правоў, падрыхтаванай Беларускім ПЭНам – адным з цэнтраў міжнароднай сеткі ПЭН-клубаў, – у 2022 годзе было зафіксавана 1390 выпадкаў парушэння культурных правоў. Парушэнні культурных правоў і свабоды слова ў некаторых выпадках былі звязаныя з беларускай мовай і перапісваннем гісторыі. Нягледзячы на тое, што, паводле Канстытуцыі, беларуская мова з’яўляецца адной з дзяржаўных, носьбіты беларускай мовы зазнаюць дыскрымінацыю ў розных сферах, у тым ліку ў выдавецкай дзейнасці і вышэйшай адукацыі. Андрэй Янушкевіч, затрыманы амаль на месяц у 2022 годзе, пасля таго, як суд пазбавіў яго выдавецтва ліцэнзіі за распаўсюд «экстрэмісцкіх матэрыялаў», працуе выдаўцом у выгнанні ў Польшчы.
Пагрозы свабодзе выказвання ў Беларусі, справакаваныя прэзідэнцкімі выбарамі 2020 года, фактычна абмежавалі адкрыты беларускі супраціў ўварванню Расіі ва Украіну ў 2022 годзе. Падаўленне іншадумства арыштамі, судовым пераследам і выгнаннем прывяло да заключэння пад варту пісьменнікаў, якія ў мінулым крытыкавалі беларускі і расійскі ўрады. Вядомыя пісьменнікі і інтэлектуалы, якія каментавалі нацыянальную і рэгіянальную палітыку, напрыклад, пісьменнік-журналіст Анджэй Пачобут, палітолаг Валерыя Касцюгова і філосаф Уладзімір Мацкевіч, заставаліся ў турме на працягу ўсяго 2022 года.
Пра Freedom to Write Index і базу дадзеных «Пісьменнікі ў небяспецы» Амерыканскага ПЭНа
Freedom to Write Index Амерыканскага ПЭНа, які публікуецца ўжо чацвёрты год, змяшчае тэматычныя даследаванні пра затрыманых пісьменнікаў, агляд глабальных тэндэнцый і пагроз для пісьменнікаў і свабоды слова ў канкрэтных краінах. Ён дапаўняе базу дадзеных Амерыканскага ПЭНа «Пісьменнікі ў небяспецы», дзе сабраныя журналісты, мастакі і публічныя інтэлектуалы, якія знаходзяцца пад пагрозай ва ўсім свеце.
Пра Амерыканскі ПЭН
Амерыканскі ПЭН працуе на скрыжаванні літаратуры і правоў чалавека, абараняючы свабоднае самавыяўленне ў Злучаных Штатах і ва ўсім свеце. Мы адстойваем свабоду пісаць, прызнаючы сілу слова, здольнага змяніць свет. Наша місія – аб’яднаць пісьменнікаў і іх паплечнікаў для спрыяння творчаму самавыяўленню і абароны свабод, якія робяць яго магчымым. Каб даведацца больш, наведайце сайт PEN.org.
Цалкам азнаёміцца з Freedom to Write Index можна на сайце Амерыканскага ПЭНа па спасылцы.