Русскоязычная версия ниже
5 лістапада 2022 г. банк ідэй апублікаваў даследаванне, у якім прааналізаваў моўную палітыку ў Беларусі, стан беларускай мовы, яе тэндэнцыі і перспектывы. Прыводзім некаторыя высновы, да якіх прыйшлі аўтары даследавання:
- Аўтары адзначаюць, што пазіцыі беларускай мовы ў якасці сродка камунікацыі даволі слабыя. Тым не менш для абсалютнай большасці беларусаў яна застаецца важнай культурнай каштоўнасцю. І дысананс паміж мовай-каштоўнасцю і мовай камунікацыі, з аднаго боку, стварае шанц для пашырэння камунікацыйнай функцыі беларускай мовы, з другога боку, ёсць рызыка заняпаду яе каштоўнаснай функцыі.
- Павольны рост беларускамоўнага кнігавыдавецтва і выдання беларускамоўных газет, які назіраўся цягам мінулага дзесяцігоддзя, прыпыніўся. У першым паўгоддзі 2022 года доля беларускамоўных кніг знізілася, як у плане тытулаў, так і ў плане накладу. Такое падзенне перш за ўсё аўтары даследавання звязваюць з палітычнымі чыннікамі: выдаўцы адчулі на сабе ціск рэпрэсій з боку дзяржавы.
- Хаця асноўны ціск рэпрэсій пасля прэзідэнцкіх выбараў 2020 года і не быў скіраваны менавіта на беларусацэнтрычныя грамадскія праекты, яны ўсё роўна пад іх траплялі. Гэта было звязана з тым, што беларускамоўныя асяродкі пераважна сімпатызавалі пратэстам і падтрымлівалі іх. Больш за тое, гэтыя праекты не ўпісваюцца ў сённяшнюю ідэалогію беларускага рэжыму, якая пасля выбараў 2020 года стала руса- і савецка-цэнтрычнай і антызаходняй.
- Вайна Расіі супраць Украіны таксама адыграла сваю ролю, падвышаючы падазронасць Масквы да любых зрухаў у напрамку ўзмацнення нацыянальнай ідэнтычнасці. Таму аўтары даследавання робяць выснову пра тое, што ў агляднай будучыні беларуская дзяржава перастане адыгрываць якую-кольвечы ролю ў пашырэнні камунікацыйных функцыяў беларускай мовы.
Занепакоеныя станам беларускай мовы ў Беларусі, мы працягваем збіраць выпадкі дыскрымінацыі беларускай мовы і публікуем наступны наш агляд парушэнняў права на мову ад 1 верасня 2022 г. па канец года.
5 верасня 2022 г. ГУБАЗіК затрымаў адміністратара суполкі «ЗА АДЗІНУЮ дзяржаўную МОВУ Беларусі!» ў сацсетцы «ВКонтакте» Уладзіміра Буцькаўца. Перад гэтым 5 жніўня інфармацыйную прадукцыю суполкі «ЗА АДЗІНУЮ дзяржаўную МОВУ Беларусі!» прызналі «экстрэмісцкімі матэрыяламі», а 18 жніўня — «экстрэмісцкім фармаваннем». 6 верасня суд прызначыў Уладзіміру 7 содняў арышту паводле арт. 19.11 КаАП «Распаўсюд экстрэмісцкіх матэрыялаў». Вядома, што Уладзіміра ў ліпені 2022 г. звольнілі з Гомельскага лясгаса з «палітычных» матываў.
30 верасня 2022 г. суд Кастрычніцкага раёна Мінска прызнаў экстрэмісцкімі матэрыяламі змесціва некаторых міжнародных пасылак. У спісе каля 70 пазіцый, сярод якіх паштоўкі, майкі, нашыўкі, часопісы, налепкі, кубкі і іншыя сувеніры. «Экстрэмісцкімі», сярод іншага, прызнаныя каляндар «Не маўчы па-беларуску» за 2021 год, паштоўкі з тэкстам «Па ашчушчэнию пальцы уже синие» і «Там жыццё рай, дзе свабоды край», налепка «Верым! Можам! Пераможам!», магніт з аўтазакам «Wеlсоme tо Веlаrus», світшот з катом у кароне, ля лап якога ляжыць меч і шчыт з крыжам і надпіс «Кусь за Беларусь», часопіс з коміксамі «Казкі-Краскі». Вядома, што пасля гэтага многія міжнародныя пасылкі і канверты пачалі праходзіць мытны кантроль.
У кастрычніку 2022 года стала вядома, што сетка дзяржаўных кнігарняў «Белкніга» разарвала дамовы з прыватнымі выдавецтвамі «Янушкевіч», «Кнігазбор», «Галіяфы». Усе вышэйназваныя выдавецтвы друкавалі па-беларуску. Адзначым, што ўлады неаднаразова прыпынялі дзеянне ліцэнзій выдавецтваў «Кнігазбор», «Галіяфы», а ў выдавецтве «Янушкевіч» ГУБАЗіК зладзіў ператрус і канфіскаваў кнігі, самога А. Янушкевіча неаднаразова каралі адміністрацыйным арыштам.
5 кастрычніка 2022 г. у ДУ «Рэспубліканскі навукова-практычны цэнтр анкалогіі і медыцынскай радыялогіі імя М. М. Аляксандрава» паспяхова абаронена дысертацыя на беларускай мове на атрыманне ступені кандыдата медыцынскіх навук Юдзіным Антонам Аляксандравічам «Лячэнне пацыентаў, хворых на рак нізкаампулярнага аддзела кутніцы, з ужываннем неаад’ювантнай хіміяпрамянёвай тэрапіі». Адна з адметнасцей гэтай падзеі заключаецца ў тым, што праца выканана на беларускай мове. Важна адзначыць, што пасяджэнне вучонага савета па абароне (вядзенне пасяджэння старшынёй, выступленне вучонага сакратара савета, навуковага кіраўніка, апанентаў) прайшло на беларускай мове. Гэтая навіна ўключана ў наш агляд таму, што беларускамоўныя дысертацыйныя даследаванні ў медыцыне хутчэй выключэнне з правіл, чым правіла, таму што ў асноўным усе працы выконваюцца па-руску. Як адзначыў Інстытут мовазнаўства: «Паспяховае выкарыстанне нацыянальнай мовы ў згаданых навуковых працах — яскравае пацвярджэнне таго, што беларуская мова з’яўляецца сучаснай мовай, здольнай ужывацца ва ўсіх сферах грамадскага жыцця».
6 лістапада 2022 г. ананімна на пошту Zerkalo.io прыйшло паведамленне аб выпадку, які адбыўся на пошце. Калі грамадзянін хацеў даслаць тэлеграму з тэкстам па-беларуску, супрацоўнік адразу зразумеў, што атрымальнік гэтай тэлеграмы ў СІЗА, так яно і было на самай справе. Гэты выпадак дэманструе нам, што ў цяперашні час беларуская мова ў Беларусі асацыюецца з турмой і зняволеннем.
15 лістапада 2022 г. акаўнт у Твітары Cyber Emo Punk паведаміў, што пры пошуках часовай працы у «Шэф-Кебаб» (вул. Савецкая, 7, г. Гродна) хлопцу адмовілі па моўнай прыкмеце. Сказалі, што яму патрэбна абавязкова валодаць рускай мовай, камунікаваць па-руску на працоўным месцы, нягледзячы на тое, што спецыфіка працы не патрабавала ад работніка нейкіх спецыяльных ведаў або навыкаў.
Да дня народзінаў Уладзіміра Караткевіча (26 лістапада) на сярэдняй школе №3 у Оршы, дзе ён вучыўся, павесілі мемарыяльную шыльду ў яго гонар. Гэтая сярэдняя школа з нядаўняга часу носіць імя класіка беларускай літаратуры. Але праблема ў тым, што шыльда ў гонар беларускага пісьменніка, які стаяў за абарону беларускай мовы, выкананая па-руску.
1 снежня 2022 г. стала вядома, што палітзняволенаму Анатолю Латушку адміністрацыя СІЗА «настойліва раіць» не пісаць лісты па-беларуску. Паведамляецца, што яго просяць не рабіць гэта, бо цэнзар у віцебскім СІЗА, дзе ён цяпер знаходзіцца, «не вывучала мову і зусім яе не разумее». З гэтым звязана тое, што лісты па-беларуску не даходзяць да палітвязня. Палітвязня затрымалі ў канцы студзеня 2022 года. Яго асудзілі на шэсць гадоў калоніі. Анатоля прызналі вінаватым па чатырох артыкулах Крымінальнага кодэкса: ар. 342 («Арганізацыя і падрыхтоўка дзеянняў, што груба парушаюць грамадскі парадак, альбо актыўны ўдзел у іх»), ар. 370 («Здзек з дзяржаўных сімвалаў»), ч. 2 арт. 339 («Хуліганства, здзейсненае некалькімі асобамі»), арт. 203-1 («Незаконныя дзеянні ў адносінах да інфармацыі аб прыватным жыцці і персанальных даных»). 3 лютага 2022 г. Анатоль прызнаны палітзняволеным .
8 снежня кіраўнік адміністрацыі Лукашэнкі Ігар Сяргеенка заявіў, што ўлады разгледзяць пытанне аб транслітарацыі геаграфічных назваў вуліц і населеных пунктаў з выкарыстаннем рускай мовы. Падставай для разгляду пытання сталі звароты праўладных актывістаў, якія не разумеюць назвы, напісаныя беларускай лацінкай.
Дагэтуль беларускія назвы геаграфічных аб’ектаў дубляваліся лацінскімі літарамі згодна з Інструкцыяй па транслітарацыі геаграфічных назваў Рэспублікі Беларусь літарамі лацінскага алфавіту, якая была зацверджана пастановай Дзяржаўнага камітэта па зямельных рэсурсах, геадэзіі і картаграфіі яшчэ ў 2000 г. як прававы акт. Яе прынялі як агульнаабавязковую на дзяржаўным узроўні.
У той жа час у адказ на зварот праваабаронцы Ігара Случака Дзяржкамітэт па маёмасці паведаміў, што перадача геаграфічных назваў з беларускай формы напісання на лацініцу адбываецца толькі пры стварэнні ў Беларусі на замежных мовах картаграфічных і іншых твораў, прызначаных для міжнароднага карыстання.
9 снежня 2022 г. з артыкула «Нашай Нівы» стала вядома, што ў інтэрнэце падлеткі абмяркоўваюць выкарыстанне беларускай мовы ў школе. Так, дзяўчына-падлетак з райцэнтра дзеліцца фрагментам размовы са школьным настаўнікам. Яна кажа настаўніцы, што тая не можа забараніць ёй адказваць па-беларуску, бо ў краіне дзве дзяржаўныя мовы. А ў адказ чуе: «У нас рускамоўная адукацыя, таму я не буду больш ставіць адзнакі за беларускія адказы, толькі за рускія». У адказ на гэта іншыя падлеткі таксама паведамляюць, што настаўнікі ім не дазваляюць адказваць па-беларуску, весці дзённік, сшыткі і канспекты на беларускай мове.
27 снежня 2022 г. Аляксандр Лукашэнка і Уладзімір Пуцін падчас сустрэчы на «працоўным чаяванні» ў Расійскім музеі ў Санкт-Пецярбургу дамовіліся, што 2023 год ва ўсім СНД будуць адзначаць як Год рускай мовы .
Гэтая навіна не дае нам падстаў разлічваць на тое, што сітуацыя з беларускай мовай у Беларусі хуткім часам зменіцца, але мы працягваем пільна сачыць за станам беларускай мовы і рабіць падобныя агляды.
Нагадаем вам, што калі ў вас ёсць прыклады дыскрымінацыі па моўнай прыкмеце, якія не ўвайшлі ў гэты агляд, то вы можаце дасылаць іх нам у любы час на наш адрас — [email protected].
Агляд падрыхтаваны асацыяцыяй «Міжнародны саюз беларускіх пісьменнікаў».
Обзор нарушений языковых прав в Беларуси
за период с 1 сентября по 31 декабря 2022 года
5 ноября 2022 г. банк идей опубликовал исследование в котором проанализировал языковую политику в Беларуси, положение белорусского языка, ее тенденции и перспективы. Приводим некоторые выводы, сделанные авторами исследования:
- Авторы отмечают, что белорусский язык в качестве средства коммуникации имеет довольно слабые позиции. Тем не менее для абсолютного большинства белорусов он является важной культурной ценностью. И диссонанс между языком-ценностью и языком коммуникации, с одной стороны, дает шанс для расширения коммуникативной функции белорусского языка, с другой стороны, создает риск упадка его ценностной функции.
- Медленный рост белорусскоязычного книгоиздания и выпуска белорусскоязычных газет, который наблюдался в течение прошлого десятилетия, приостановлен. В первом полугодии 2022 года доля белорусскоязычных книг уменьшилась как в плане титулов, так и в плане тиражей. Такое падение прежде всего авторы исследования связывают с политическими составляющими: издатели почувствовали на себе давление репрессий со стороны государства.
- Хотя основное давление репрессий после президентских выборов 2020 года и не было направлено именно на белорусоцентричные общественные проекты, они всё равно попадали под них. Это было связано с тем, что белорусскоязычные сообщества преимущественно симпатизировали протестам и поддерживали их. Более того, эти проекты не вписываются в сегодняшнюю идеологию белорусского режима, которая после выборов 2020 года стала русо- и советско-центричной и антизападной.
Война России против Украины также сыграла свою роль, повышая подозрительность Москвы к любым движениям в направлении усиления национальной идентичности. Поэтому авторы исследования делают вывод о том, что в обозримом будущем белорусское государство перестанет играть какую-либо роль в расширении коммуникационных функций белорусского языка.
Обеспокоенные положением белорусского языка в Беларуси, мы продолжаем собирать случаи дискриминации белорусского языка и публикуем наш следующий обзор нарушений права на язык с 1 сентября 2022 года по конец года.
5 сентября 2022 г. ГУБОПиК задержал администратора сообщества «ЗА АДЗІНУЮ дзяржаўную МОВУ Беларусі!» в соцсети «ВКонтакте» Владимира Бутьковца. Перед этим 5 августа информационную продукцию сообщества «ЗА АДЗІНУЮ дзяржаўную МОВУ Беларусі!» признали «экстремистскими материалами», а 18 августа — «экстремистским формированием». 6 сентября суд назначил Владимиру 7 суток ареста по ст. 19.11 КоАП «распространение экстремистских материалов». Известно, что Владимира в июле 2022 г. уволили из Гомельского лесхоза по “политическим” мотивам.
30 сентября 2022 г. суд Октябрьского района Минска признал экстремистскими материалами содержание некоторых международных посылок. В списке около 70 позиций, среди которых открытки, майки, нашивки, журналы, наклейки, кружки и другие сувениры. «Экстремистскими», среди прочего, признаны календарь «Не маўчы па-беларуску» за 2021 год, открытки с текстом «Па ашчушчэнию пальцы уже синие» и «Там жыццё рай, дзе свабоды край», наклейка «Верым! Можам! Пераможам!», магнит с автозаком «Wеlсоme tо Веlаrus», свитшот с котом в короне, у лап которого лежит меч и щит с крестом и надпись «Кусь за Беларусь», журнал с комиксами «Казкі-Краскі». Известно, что после этого многие международные посылки и конверты начали проходить таможенный контроль.
В октябре 2022 года стало известно, что сеть государственных книжных магазинов «Белкнига» расторгла договоры с частными издательствами «Янушкевіч», «Кнігазбор», «Галіяфы». Все вышеназванные издательства печатали по-белорусски. Отметим, что власть неоднократно приостанавливала действие лицензий издательств «Кнігазбор», «Галіяфы», а в издательстве «Янушкевіч» ГУБОПиК провел обыск и конфисковал книги, самому А. Янушкевичу неоднократно присуждали административные аресты.
5 октября 2022 г. в ГУ «Республиканский научно-практический центр онкологии и медицинской радиологии им. Н. Н. Александрова» успешно защищена диссертация на белорусском языке на соискание ступени кандидата медицинских наук Юдиным Антоном Александровичем «Лечение пациентов, больных раком низкоампулярного отдела прямой кишки, с применением неоадъювантной химиолучевой терапии». Одна из особенностей этого события в том, что работа выполнена на белорусском языке. Важно отметить, что заседание учёного совета по защите (проведение заседания председателем, выступление учёного секретаря совета, научного руководителя, оппонентов) прошло на белорусском языке. Эта новость включена в наш обзор потому, что белорусскоязычные диссертационные исследования в медицине скорее исключение из правил, чем правило, ведь в основном все работы выполняются на русском. Как отметил Институт языкознания: «Успешное использование национального языка в упомянутых научных работах — яркое подтверждение того, что белорусский язык является современным языком, способным к применению во всех сферах общественной жизни».
6 ноября 2022 г. анонимно на почту Zerkalo.io пришло сообщение о случае, произошедшем в отделении почты. Когда гражданин хотел отправить телеграмму с текстом по-белорусски, сотрудник почты сразу понял, что получатель этой телеграммы в СИЗО, так оно и было на самом деле. Этот случай демонстрирует нам, что в настоящее время белорусский язык в Беларуси ассоциируется с тюрьмой и заключением.
15 ноября 2022 г. аккаунт в Твиттере Cyber Emo Punk сообщил, что при поисках временной работы в «Шеф-Кебаб» (ул. Советская, 7, г. Гродно) парню отказали по языковому признаку. Сказали, что ему нужно обязательно владеть русским языком, общаться по-русски на рабочем месте, несмотря на то, что специфика работы не требовала от сотрудника каких-то специальных знаний или навыков.
Ко дню рождения Владимира Короткевича (26 ноября) на средней школе № 3 в Орше, где он учился, повесили мемориальную доску в его честь. Эта средняя школа с недавнего времени носит имя классика белорусской литературы. Но проблема в том, что доска в честь белорусского писателя, который защищал белорусский язык, выполнена по-русски.
1 декабря 2022 года стало известно, что администрация СИЗО «настоятельно советует»политзаключенному Анатолию Латушко не писать письма на белорусском языке. Сообщается, что его просят этого не делать, так как цензор в витебском СИЗО, где он сейчас находится, «язык не изучал и совсем его не понимает». С этим связано то, что письма на белорусском языке не доходят до политзаключенного. Политзаключенный был задержан в конце января 2022 года. Он был приговорен к шести годам лишения свободы. Анатолий признан виновным по четырем статьям Уголовного кодекса: ст. 342 («Организация и подготовка действий, грубо нарушающих общественный порядок, либо активное участие в них»), ст. 370 («Надругательство над государственными символами»), ч. 2 ст. 339 («Хулиганство, совершенное несколькими лицами»), ст. 203-1 («Незаконные действия в отношении сведений о частной жизни и персональных данных»). 3 февраля 2022 г. Анатолий был признан политзаключенным.
8 декабря глава администрации Лукашенко Игорь Сергеенко заявил, что власти рассмотрят вопрос о транслитерации географических названий улиц и населенных пунктов с использованием русского языка. Основанием для рассмотрения вопроса стали обращения провластных активистов, которые не понимают названия, написанные белорусской латиницей.
До сих пор белорусские названия географических объектов дублировались латинскими буквами в соответствии с Инструкцией по транслитерации географических названий Республики Беларусь буквами латинского алфавита, утвержденной постановлением Государственного комитета по земельным ресурсам, геодезии и картографии еще в 2000 году в качестве правового акта. Он был принят в качестве обязательного на государственном уровне.
При этом в ответ на обращение правозащитника Игоря Случака Госкомимущество сообщило, что перевод географических названий с белорусской формы написания на латиницу происходит только тогда, когда в Беларуси создаются картографические и иные произведения на иностранных языках, предназначенные для международного использования.
9 декабря 2022 г. из статьи «Нашей Нівы» стало известно, что подростки обсуждают в интернете использование белорусского языка в школе. Так, девочка-подросток из райцентра делится фрагментом разговора со школьным учителем. Она говорит учителю, что та не может запретить ей отвечать по-белорусски, потому что в стране два официальных языка. А в ответ слышит: «У нас русскоязычное образование, поэтому за белорусские ответы больше не буду ставить оценки, только за русские». В ответ на это другие подростки также сообщают, что учителя не разрешают им отвечать на белорусском языке, вести дневник, тетради и конспекты на белорусском языке.
27 декабря 2022 года Александр Лукашенко и Владимир Путин в ходе встречи за «рабочим чаепитием» в Русском музее в Санкт-Петербурге договорились, что 2023 год будет отмечаться на всем пространстве СНГ как Год русского языка .
Эта новость не дает нам оснований ожидать, что ситуация с белорусским языком в Беларуси скоро изменится, но мы продолжаем внимательно следить за положением белорусского языка и делать подобные обзоры.
Напоминаем, что если у вас есть примеры дискриминации по языковому признаку, не вошедшие в данный обзор, вы можете в любое время прислать их нам на наш адрес — [email protected].
Обзор подготовлен ассоциацией «Международный союз белорусских писателей».