Тры з шасці кніг кароткага спісу прэміі Ежы Гедройця сёлета – нон-фікшн. Варта нагадаць, што першы прыз галоўнай беларускай літаратурнай прэміі апошнія гады раз за разам бяруць менавіта прадстаўнікі гэтага жанру. Сёлета лаўрэатам стаў Валянцін Акудовіч з кнігай «Трэба ўявіць Сізіфа шчаслівым», летась перамагла Ганна Кандрацюк з гісторыямі людзей Белавежжа, перад тым – Сяргей Абламейка з «Невядомым Менскам», крыху раней – Сяргей Дубавец з «Тантамарэскамі» і Зміцер Бартосік з «Быў у пана верабейка гаварушчы».
Гэта і сталася ці не галоўнай прычынай, чаму на фестывалі інтэлектуальнай кнігі ў Берліне Беларускі ПЭН зладзіў адмысловую дыскусію з удзелам Святланы Алексіевіч, Аляксандра Лукашука – ужо вядомых прадстаўнікоў актуальнай літаратурнай плыні, і прадстаўніцы новага пакалення ў нон-фікшне – Вікі Біран. Мадэравала сустрэчу Таццяна Нядбай.
Нон-фікшн: не прытрымлівацца традыцый
Віка Біран: Я паспела напісаць пакуль адну толькі кнігу, але маю досыць вялікі досвед супрацоўніцтва з сайтам «Белсата» – і ў маёй галаве нон-фікшн цесна пераплецены з аператыўнай публіцыстыкай, адно стаіць побач з другім. Гэта неўпрыкмет вызваляе свядомасць ад мноства эмоцый, думак, рэакцый на складаныя сюжэты цяперашняга жыцця. Адначасова праз творчасць адчуваю, як у мяне адкрываецца партал у новае, дапамагае не застыць ва ўчорашнім. Выбірацца з яго варта, бо жыццё бурліць і хочацца быць усюды.
Святлана Алексіевіч: Яшчэ на журфаку я намацвала жанр, на які менавіта наладжаныя мае вушы, вочы… А тыя наладкі пачыналі фармавацца ў дзяцінстве: вельмі падабаліся вечары, калі пасля розных дзённых клопатаў збіраліся на вясковай лаўцы жанчыны і пачыналі гаманіць пра тое, што іх хвалявала: каханне, смерць, апошнія вясковыя падзеі… Страшэнна цікава! Такіх глыбокіх уражанняў мне тады не дала ніводная з кніг, хоць у нашым доме іх было поўна – гэта ж настаўніцкая сям’я. Так і вучылася слухаць, давяраць пачутаму з голасу. Голасу сэрца. Так фармаваўся давер да жыцця.
Ну а далей – вызначальная сустрэча з Адамовічам. Даручылі зрабіць інтэрв’ю з нагоды славутай кніжкі «Я з вогненнай вёскі». У тым геніяльным творы самае слабое – хіба аўтарскія каментары. Пра што мы шмат тады разважалі.
Здаўна перакананая: у нон-фікшне не мусіць быць многа сябе – тое сцвярджаю катэгарычна! Бо прамоўленае табой асабіста вельмі хутка прасейваецца ў часе. А вось сказанае людзьмі, якія нешта выхапілі з падзейнага хаосу жыцця, ніколі не састаравае.
Адзін з самых яскравых эпізодаў згаданай ужо кнігі для мяне такі: людзі гараць – і хлопчык, якому пазней удаецца выбрацца з пекла, чуе, як маленькая сястрычка ў роспачы кажа: «Мама, а ў мяне ж галёшыкі…» Тая ў адказ: «Божа, навошта я табе іх надзела – ножкі будуць доўга гарэць…» Дык вось: вышэй за гэта не мог напісаць нават Дастаеўскі – бо такое нельга прыдумаць. Праца журналісткай яшчэ раз пераканала мяне ў моцы галасоў суразмоўцаў.
А яшчэ вельмі важна для нон-фікшну і самае цяжкое ў ім (скажу мо крамольную рэч) – не прытрымлівацца традыцый. Так-так! Яны насамрэч – банальнасць у сэнсе ўзаконьвання ходу рэчаў, кола дзён. Бо як глянеш за акно, дык там спрэс неўзаконенасць жыцця, ад якой ты губляешся, застаешся ў непаразуменні.
Хочаш хоць трохі наблізіцца да рэальнасці – вырывайся са звыклага, стэрэатыпнага асэнсавання падзей, з калькі начытанасці пра быццё. Усё, што ідзе чыста з тваёй галавы, чыста з прачытаных табой кніг, усё тое робіць цябе слабым. Ты не роўны таму, што за акном.
Вось чаму я ад пачатку вельмі доўга шукала сваё слова.
З іншага боку, плынь свядомасці не ёсць кнігай. Для аўтара нон-фікшну вялікая рэдкасць, сапраўднае шчасце знайсці не проста расказчыка, якога нясе біялагічнай плынню, а чалавека таленавітага, які насамрэч задумваўся пра жыццё.
І тут яшчэ адна вялікая задача – знайсці нейкі сэнс у кожным жыцці.
Часам нон-фікшн як уяўляюць? Быццам гэта такая літаратура, якая не зусім літаратура. На сустрэчы пасля маёй Нобелеўскай прэміі заўсёды прыходзіла вельмі шмат журналістаў, якія радаваліся за мяне і гаварылі так, нібыта яны атрымалі пэўную індульгенцыю рабіць нешта нароўні. І гэта радавала. Бо нельга думаць, што ты ёсць толькі ты. Насамрэч ты складаешся з усяго. З кніжак. З пабачанага. З пачутага.
Так што спачатку трэба шукаць слова.
Не – спачатку сябе, а затым ужо і слова.
Нон-фікшн: як адпавядаць планцы звышлітаратуры
Аляксандр Лукашук: У мяне вялікае пытанне: а ці існуе нон-фікшн увогуле?
Я для сябе фармуляваў заўсёды, што калі журналістыка дасягае найвышэйшага ўзроўню, яна робіцца літаратурай. З захаваннем менавіта журналісцкіх стандартаў. Тады ўжо мы маем справу з дакументальнай літаратурай ці нон-фікшнам. Вось нядаўна Таццяна Нядбай выдала «Іліяду» Гамера. І ў кантэксце нашай размовы можна запытацца: а хіба тут не нон-фікшн? Глядзіце: Генрых Шліман знайшоў Трою дзякуючы менавіта гэтым тэкстам! Фактычна меўся дакладны дакумент, паводле якога археолагам і ўдалося дакапацца да праўды ў прамым сэнсе гэтага дзеяслова.
З іншага боку, у выпадку з Гамерам варта гаварыць не пра дакументальную літаратуру, а нейкую іншую субстанцыю.
СА: У Адамовіча ёсць такі тэрмін – звышлітаратура. Да якой залічваў якраз дакументалістыку. Як ставіцца да такой высновы?
АЛ: Выбітны літаратуразнаўца, Адамовіч у сярэдзіне 1970-х зафіксаваў і назваў тое, што да яго не мела назвы. «Звышлітаратура» – геніяльная формула. З пункту гледжання як маркетынгу, так і абазначэння з’явы. Нобелеўскаму камітэту спатрэбілася сорак гадоў, каб зразумець, што ён сказаў, але ўрэшце маем вынік – усё ж дайшло!
Як уважліва пачытаць тэксты самога Алеся Міхайлавіча, то бачыш: яго раманы насамрэч дакументальныя. Толькі гэта дакументы, якія ён прыдумаў. Але яны насамрэч паўплывалі на рэальнасць. Дагэтуль ніводзін капітан падводнай ядзернай лодкі ці камандзір падземнай ядзернай устаноўкі не націснуў на чырвоную кнопку… Бо Адамовіч прадбачыў самыя розныя сучасныя небяспекі і сваімі кнігамі-дакументамі перасцярог, адсунуў іх ад нас. У пэўным сэнсе дэміург – паўбог, які вось так працаваў з рэчаіснасцю…
ВБ: Што да стандартаў у звязцы «журналістыка – літаратура», дык згадваю шматлікія дыскусіі ў дачыненні да тэкстаў менавіта Святланы. Многія хочуць размежаваць вамі напісанае, але, на мой погляд, такая мяжа не вельмі патрэбная. Канечне, іншая зусім рэч, як пра тое размаўляць з літаратуразнаўчай пазіцыі! А з чытацкай відавочна наступнае: нам усё роўна, бо важнейшае іншае – класны тэкст становіцца высокай гісторыяй, дзякуючы пісьменніцы, яна адгукаецца ў нас і шмат каму можа дапамагчы. Так што спрэчкі: літаратура тут ці журналістыка, ці было тое насамрэч праўдай, колькі там фікшну ў гэтым нон-фікшне – у такім разе ўжо і не надта важныя.
СА: Усё роўна сэнс трэба ўкласці ў форму. Тут штораз не проста кавалак жыцця. Тыцыян некалі напісаў партрэт аднаго купца, які той вырашыў купіць. А мастаку праца вельмі падабалася – прадаваць не захацеў. Купец не разумее супраціву: «Гэта ж я!» А мастак у адказ: «Не, гэта я і ты»…
ВБ: Так, форма вельмі важная, але мы не маем права патрабаваць ад аўтара тэкста чагосьці яшчэ: ён ужо зрабіў сваю працу і не мусіць адказваць на гэткія пытанні.
СА: Калі ваш, Віка, рукапіс трапіў у выдавецтва, з зайздрасцю падумала: як добра пісаць першыя кнігі! Такога кшталту, калі формай становіцца жыццё аўтара. У гэтым выпадку літаратар і ёсць форма, якую сам перадае ўласнымі словамі. Бо ў яго ўсё яшчэ такое свежае, што можна натаваць без астатку. Хай нават няма ніякага прафесіяналізму – нічога няма. Толькі ты і час. Гэта здорава.
А мне ўсё ж неабходна думаць і пра форму…
Нон-фікшн: трэба дадумваць да канца
АЛ: Я хачу звярнуць увагу на яшчэ адзін вельмі важны аспект нон-фікшну: феномен памяці. У 2010-м пасля выбараў больш за семсот чалавек кінулі за краты. І мы на «Свабодзе» папрасілі славутых людзей проста назваць іхныя прозвішчы ў нашай навагодняй праграме… Адкрываў чытанні Джордж Буш, а завяршаў Вацлаў Гавэл. Усе інтэлектуальна значныя асобы свету захацелі агучыць імёны беларускіх палітзняволеных. А ў якасці працягу разам з ПЭНам якраз і прыдумалі прэмію Аляхновіча. Лаўрэаты былі агаломшаныя, што іхны досвед патрэбны – цікавы не толькі ім, а і нам, грамадзе.
Тэму палітыкі памяці я закрануў у часе нядаўняй размовы з Фрэнсісам Фукуямам. У сваіх развагах славуты мысляр падкрэсліў: без яе не можа быць нармальнай пабудовы дэмакратыі.
Тут не проста прыгожая думка, а водгук на рэальную практыку. У Еўропе за апошнія пяцьдзясят гадоў прынята каля двухсот законаў, якія рэгулююць працэс памяці. Ад Партугаліі да Эстоніі. Закранула гэта і Расію. У Беларусі 2022-ы абвясцілі «годам гістарычнай памяці». І праз пяць дзён пасля адпаведнага ўказа Лукашэнкі з’явіўся закон «аб генацыдзе беларускага народу» з 1941-га па 1949-ы. Яшчэ праз паўгода пабачылі адпаведную кнігу генеральнага пракурора Шведа, апошні раздзел якой прысвечаны… 2020 году! Вось як законы пра памяць уплываюць на пабудову сённяшняй палітыкі.
Не толькі “кепскія гульцы” займаюцца рэгуляцыяй гэтага працэсу. Першы адпаведны дакумент прынялі дзве з паловай тысячы гадоў таму, калі ў канцы Пелапанескай вайны спартанцы захапілі Афіны, неўзабаве кола гісторыі перавярнулася і афіняне прынялі рашэнне пра трыццаць тыранаў, сэнс якога – забыць іх і такім чынам вырашыць праблему люстрацыі.
Днямі адважны чалавек, інтэлектуал Уладзімір Кара-Мурза выступаў на прадстаўнічым дэмакратычным форуме ў Празе і скончыў цытатай савецкага дысідэнта Уладзіміра Букоўскага: «Нас ніхто не падзеліць, бо мы ўсе выйшлі з аднаго канцлагера».
Я слухаў тое агаломшана: большай няпраўды, чым вось такія словы, у гэты момант сказаць было нельга. Бо ў расійскім канцлагеры людзі або паміраюць, як Навальны, або іх мяняюць, як таго самага Кара-Мурзу, або… Што робяць астатнія? Едуць на вайну з Украінай: гвалціць, рабаваць і забіваць…
Дык хіба можна сказаць у такім разе: «Мы выйшлі з аднаго канцлагера і таму – разам»? Абсалютная няпраўда!
Што з гэтага вынікае? Тут я ў сваю чаргу хачу прывесці самы важны запавет Алеся Адамовіча: «Трэба дадумваць да канца».
ВБ: Толькі што мне давялося наведаць былыя канцлагеры ў Бухенвальдзе, Аўшвіцы і Біркенаў. Дык вось там ёсць сувенірныя крамы, у якіх прадаюць розныя рэчы, ёсць цэннікі на ўваходныя білеты. І ёсць спецыяльная VIP-служба, якая пазбаўляе багацейшых ад стаяння ў чэргах: пераплачвайце і праходзьце зручным спецыяльным калідорчыкам… І ёсць рознае стаўленне да прызнання ахвяраў. Ёсць такое разуменне сучаснай сітуацыі: нехта мае права памятаць пра вунь тое і вось гэтае, а камусьці трэба забыць, нехта мае доступ да ўсёй інфармацыі, а нехта не… Нехта дагэтуль цвердзіць, што мы шануем усіх ахвяр аднолькава, хоць папраўдзе гэта зусім не так. З адной тэмай бачу пяць выстаў, а пра пераслед тых самых гомасексуалаў – ніводнай…
На мой погляд, нон-фікшн дае магчымасць быць смелай – у першую чаргу перад самой сабой, той, якая дазваляе сабе мець думкі, што часам не вельмі пасуюць папулярным дыскурсам. І мне падаецца, ужо толькі за гэта варта быць удзячнымі такому жанру. Ён сцвярджае чэснасць, адкрытасць з сабой і іншымі.
Нон-фікшн: не блытаць праўду з праўдападобнай версіяй
АЛ: Ёсць тры тыпы памяці: эпізадычная – гэта пра тое, што адбывалася; семантычная – пра значэнне таго, што засталося ззаду, то-бок трактоўка; і працэдурная – а вось як гэта робіцца, інакш кажучы – тэхналогія… Бачыце, тут усё ўжо няпроста, хоць насамрэч маем менавіта спрашчэнне рэальнасці. Бо калі ты становішся апавядальнікам пра мінулае, то ператвараешся ў літаратара. Рэальнасць, у якую, напрыклад, была паглыбленая дзесяцігоддзямі Святлана, перастваралася ёй. Ізноў згадваю Адамовіча: трэба бязлітасна дадумваць, што гэта або тое значыць…
Віка расказала страшныя рэчы, і я згадаў, як некалі вырашыў агучыць імёны курапатчыкаў – супрацоўнікаў апарата НКВД, што абслугоўвалі механізм расстрэлаў. Бо меў кароткую мажлівасць дабрацца да некаторых засакрэчаных гадамі архіваў. У выніку зрабіў і апублікаваў адпаведны спіс. Паскардзіўся на яго толькі адзін чалавек: маўляў, тут прозвішча майго бацькі, а ён быў усяго простым кур’ерам… Астатнія маўчок – як з гусі вада.
Яшчэ ўспамінаў. Пачатак 1993-га, Вярхоўны Савет Беларусі вяртае ў правах камуністычную партыю. Ізноў як з гусі вада: нікога з кіраўніцтва і шарагоўцаў аніяк не пакаралі.
І калі рабіць нейкую выснову з усяго гэтага, яна наступная: дараваць нельга, ніхто не мае права браць на сябе адказнасць за ахвяр, спускаць іх забойцам. Калі дэмакратычная дзяржава не праводзіць люстрацый, адраджаецца тое, што мы бачым цяпер у Беларусі і Расіі.
Украіна даўно адкрыла свае архівы – і вось якая калатнеча адбывалася…
Выснова з нашых сённяшніх назіранняў і, магчыма, стрымальны факт: нейкае пакаранне, хай нават і толькі ў апублічванні імёнаў для гісторыі, непазбежнае.
СА: Калі я пісала кнігу «Час сэканд-хэнд», вельмі хацела знайсці жывога палача. Бо ў 80-90 гадоў Альцгеймер не ва ўсіх… І аднойчы падчас паездак па былых лагерах ГУЛАГа ў Магадане далі падказку: засталася адна такая старая, якая калісьці працавала выхавальніцай дзяцей «ворагаў народу». А мне раней распавядалі, якімі бязлітасна жорсткімі былі тыя «педагогі». Яны наўпрост запалохвалі малых: вас можна і варта не толькі біць, а і забіваць з-за вашых бацькоў.
І вось сустрэча з жывой сведкай: яшчэ прыгожая, але ў скрусе. Не ад майго прыходу, а таму, што сын ізноў п’яны. І пачынае скардзіцца на боль у сэрцы, на ціск, на тое, пятае-дзясятае… А мне цікава: куды ж падзелася яе памяць? Пра вялікі кавалак жыцця, які людзі перажылі, перацярпелі не без ейнага ўдзелу.
Але чалавек так уладкаваны, што многае некамфортнае для сябе проста можа выкінуць са свядомасці. Задаю пытанне ў лоб: «Чым для вас быў 1937 год?» – і яна адказвае: «Харошы год, была ў ім шчаслівая, бо сустрэла свайго мужчыну…» Бачыце: страхі, пакуты захінутыя ўспамінамі пра каханне…
То-бок ёсць памяць верхняя – і ёсць памяць асабістая. Людзі ў выніку часта схіляюцца не да праўды (яе як дакумента нібыта і не існуе), а да выгаднай кожнаму праўдападобнай версіі мінуўшчыны. Тая версія залежыць ад многіх фактараў: што ты потым чытаў, як далей жыў, ці быў шчаслівы… І наогул маюць значэнне такія нібыта драбніцы: калі я прыйшла да цябе – раніцай або пад вечар, ці спадабаліся мы адно другому… І як толькі чалавек пачынае гаварыць пра перажытае, ён насамрэч ужо творыць памяць! Тады слухачу цяжка зразумець, праўда тут ці мана.
Адрозніваць адно ад другога мне дапамагала тое, што мела шмат іншых расказаў, згадак пра сваё зацікаўленне. Можна сказаць, мана пры такой высокай тэмпературы ўспамінаў спальвалася.
Агулам я зразумела: памяць – гэта нешта драпежнае ў нашай свядомасці, якое прыстасоўваецца, выкручваецца, нешта засоўвае далёка, у самы цёмны кут галавы або душы, падмяняе яго прыдуманым… Людзі старэюць, урэшце! Са старымі вельмі цяжка наладзіць сувязь. Яны гавораць пра сваё: у мяне баліць страўнік…
Нон-фікшн: размаўляць пра надзённае, але з пазіцыі будучыні
СА: Спрабавала я гаварыць і з катамі 2020-га. Адзін пагадзіўся. Паказваю фота з таго жніўня: ну як можна так абыходзіцца са сваім жа народам, што вы нарабілі?! Глядзіце: тут жа не проста скатаваныя людзі, а нейкія кускі мяса! У адказ чую: «Нічога не паробіш – такая праца»… І нікуды далей, нібы ў слуп упёрся.
Каб нешта зрушылася ў свядомасці канкрэтнага чалавека, нешта мусіць памяняцца ў нашым агульны светаўспрыманні. Калі пачалася гарбачоўская эпоха перамен, то з цяжкасцю, але я магла прабівацца да памяці асабістай. А калі прыходзіць да гэтых «працавітых» цяпер, дык шанцаў на праўду мала: яшчэ не аддаліліся ад яе, дагэтуль жывуць ва ўчорашнім – учорашнімі ж эмоцыямі. Час пакуль не стаў гісторыяй, адлегласцю, з якой многае больш бачнае і выразнае. І пакуль чалавеку яшчэ ёсць за што чапляцца ў толькі перажытым, ён гаворыць абсалютна банальныя рэчы.
Неяк зайшла да маці аднаго з сілавікоў, і тая адразу плакаць: «Вось зараз мой сынок прыйдзе – пабачыце, які ён харошы, пад два метры, прыгожы… А днямі нейкія кватэру хацелі купляць, то як пачулі, хто гаспадар, дык за шапкі і – бягом назад. А хіба мы не такія людзі, як усе?»
Паўтаруся: цяпер пакуль час, калі большасць яшчэ ў палоне звычайнага, бытавога разумення гістарычных рэчаў. Але ні ў якім разе сёння яно не сацыяльнае, ці яшчэ нейкае іншае, вышэйшае…
Пры ўсім тым прабівацца да памяці варта і цяпер: што выцягнем з яе, тое і атрымаем. Хоць бачу: цяпер людзі ў стане напружанага, зняможлівага чакання. Напрыклад, вяртання дадому. У іх жывая памяць пра свае перажыванні…
Але я так і не ўсвядоміла, што выцягваем з сябе пра нашую бяду… Падаецца, на сёння мы ўсё яшчэ ў пастцы культуры (культу) плачу.
І праблема маёй новай кнігі пра апошнюю народную трагедыю – гэта знайсці адказ на пытанне: а па што, навошта мы спускаліся тады ў пекла? Вось аб чым мусіць быць кніга, а не занатоўваннем, фіксацыяй аднаго толькі болю. Без яго, зразумела не абысціся, толькі найперш – а дзеля чаго?
Так, выдатна адчуваю многія сацыяльныя рэчы: людзі былі вельмі прыгожымі, мы пачуліся нацыяй, нас паяднала пачуццё адзінства і гэтак далей… Але, паўтару зноў, з усяго гэтага трэба выцягнуць нешта большае…
Я і сама не магу яго пакуль сфармуляваць. А як тады пачуць уцямнае ад іншага, калі ты не да канца разумееш, як яму дапамагчы з усведамленнем гэтага? Чалавеку лягчэй выцягнуць нешта важнае са сваіх глыбінь, калі ён адчувае садуманне.
АЛ: Святлана казала пра семантычнае значэнне працы памяці – пра змест. Але калі праблему звузіць, то варта канстатаваць наступнае.
У сапраўднай літаратуры заўсёды адзін прадмет, адна задача і адзін вынік. Гэта будучыня. Гэта размова з мінулым з пазіцыі будучыні. Для назіральніка, паводле тэорыі Эйнштэйна, аўтар нон-фікшну фактычна заўсёды знаходзіцца ў будучыні адносна прадмета свайго пісання.
І ў будучыні мы цяпер усе. Вось тут і цяпер, у гэты момант, адносна да свайго жыцця мы заўсёды ў будучыні. Але ёсць праблема: тое зусім не азначае, быццам у нас ёсць запас часу.
СА: А як можна быць у заўтра, калі яно непрадказальнае? Узяць хоць бы апошнія трыццаць гадоў: усё ў краіне адбываецца абсалютна не так, як мы ўяўлялі. Ці згадаем сваё прыватнае жыццё: усё зноў чорт ведае як! Жывеш спакойным рытмам, як раптам сустракаеш некага і бац – твой нібыта прадказальны лёс пераварочваецца! І дзе твая будучыня?
АЛ: Святлана, вы самі адказалі. Насамрэч, непрадказальнасць уласцівая не толькі будучаму, але і мінуламу!
СА: Так, цяпер гэты афарызм іранічна звязваюць з рускай гісторыяй.
АЛ: Дый пра нашую так гавораць… Калі я пісаў кнігу пра Лі Харві Освальда, то думаў: а вось жа бачыш нешта за акном не толькі тады, як едзеш тварам наперад, але і як сядзіш назад – таксама! Як бы ты ні глядзеў – з таго ці іншага боку, аднак жа ўсё роўна рухаешся з цягніком наперад.
І непрадказальным застаецца насамрэч толькі мінулае…