У Вільні на фестывалі Міхася Стральцова адбылася сустрэча з літаратаркай Ганнай Янкутай. Яна прэзентавала сваю новую кнігу – «Час пустазелля». Сярод іншага, чытачы даведаліся нямала цікавага пра нараджэнне новага твора, пісьменніцкую кухню, пра тое, як натаваўся дух цяперашняга беларускага бясчасся.
Ганна Янкута на прэзентацыі кнігі «Час пустазелля». Фестываль Міхася Стральцова. Крыніца: bellit.info
Пра жанр
Я вызначыла для сябе такую формулу: «Час пустазелля» – гэта кніга, якая мае рысы аўта-фікшн, то бок апісання сябе, сваіх эмоцый і пачуццяў, але адначасова тут ёсць і нешта ад фікшн – мастацкага, «выдуманага» твора, і нон-фікшн – немастацкай літаратуры.
Нон-фікнш тут – перадусім фрагменты, прысвечаныя геалагічнай гісторыі Зямлі. Бо калі я пішу пра наш час, то хачу задаць вельмі сур’ёзную перспектыву. Пачаць жа можна, скажам, з уласнай гісторыі ці гісторыі свайго народу, краіны. Я ўпісала наш цяперашні сюжэт у гісторыю жыцця на Зямлі ад самага яго зараджэння. А часам нават спрабавала сягнуць вытокаў нашага сусвету.
Пра іншасць
Першыя мае кнігі – дзіцячыя, напрыклад, пра ката Шпрота. Таму ў новай кнізе я не магла абысціся без звычнай для сябе казачнасці – аднак гэтая казка ўжо зусім іншая. Так што тут знойдзецца і крыху фантастычнага.
У кнізе шэсць раздзелаў, кожны па-свойму завершаны, хоць ёсць і пэўныя агульныя лініі, якія звязваюць іх у адно цэлае.
У аснову леглі мае дзённікавыя запісы – адсюль аўта-фікшн. Натаваць новую рэчаіснасць я пачала з сакавіка 2022 года, калі праз напад Расіі на Украіну наш свет дарэшты перавярнуўся. Адразу стала відаць, што жыццё ўжо абсалютна іншае.
Іншасць тую я заўважала ў тагачаснай Варшаве на кожным кроку: у горадзе з’явілася шмат украінскіх уцекачоў… І я запісвала літаральна ўсё, што бачыла вакол. Мне здавалася, што гісторыя, пра якую мы раней ведалі з кніг, раптам увайшла у наша рэальнае жыццё. Іншых людзей і маё.
Я занатоўвала пачутае і пабачанае ў драбніцах, у тым ліку абрыўкі выпадковых размоў, дыялогі падчас валанцёрскіх дзяжурстваў, дзе я дапамагала як перакладчыца.
Паралельная тэма – эміграцыя, яе многія з нас дагэтуль перажываюць як вельмі складаны і пакутлівы працэс. Таму я спрабавала асэнсаваць уласныя пачуцці і шукала сляды, што пакідаюць беларусы ў розных польскіх гарадах.
Напрыклад, беларускія графіці, якія часам трапляліся мне на вочы. Любімае з маёй калекцыі – фраза ў Познані на паштовай скрыні: «Як ты без мяне?»
Мне здаецца, яна вельмі шмат гаворыць пра наш час.
Кніга «Час пустазелля». Крыніца: knihauka.com
Пра адкрытасць
Я крыху баялася, як кніга будзе ўспрынятая, бо ў ёй сапраўды шмат маіх прыватных перажыванняў, а таксама гісторый іншых людзей, драматычных сітуацый 2022 года.
Досвед такога пісання быў для мяне незвычайны, бо раней я ніколі дзённікаў не вяла. Дзіцячая літаратура ў гэтым плане вельмі зручная – у ёй лёгка схавацца. Ты можаш апавядаць фактычна пра сябе, але ніхто не будзе шукаць цябе ў прывідах, катах ці ў мышах – у героях твайго твора.
Падлеткам я, бывала, пісала колькі старонак дзённіка, а потым перачытвала іх, і мне рабілася жудасна, бо тыя словы здаваліся мне чужымі і нічога пра мяне не расказвалі. У выніку я выдзірала толькі-толькі пачатыя старонкі і бязлітасна знішчала іх.
І вось у пачатку сакавіка 2022 года ў мяне ўпершыню ў жыцці з’явілася нешта накшталт дзённіка. Пастаяннае назіранне праз экран камп’ютара ці мабільніка за жахамі вайны, сустрэчы і размовы з людзьмі прымусілі мяне весці запісы, натаваць пабачанае і асэнсаванае, адчутае. Я пісала шмат і ў нейкі момант пабачыла ў хаатычных накідах сюжэт, з якога вымалёўвалася кніга.
Я не ведала, ці можна нешта такое выдаваць, гэта была пэўная рызыка. Але ў выніку, відаць, зрабіла правільна. Бо цяпер атрымліваю шмат чытацкіх водгукаў і падтрымкі, яе нашмат больш, чым крытыкі і негатыву.
Што да дзённіка, то яго я вяла толькі паўгода – цяпер ужо зноў нічога не запісваю. І працую над новай кнігай, у якой я досыць адстароненая. Разам з тым дзякуючы досведу «Часу пустазелля» я ўжо не баюся ў сваіх тэкстах раскрывацца і гаварыць пра свае пачуцці.
Пра муры
У 2022 годзе я жыла ў варшаўскім раёне Макотаў – ён зусім не турыстычны, але там хапае старых дамоў. Мой дом наогул быў даваенны, ці не з 1936 года. Гэта для польскай сталіцы рэдкасць, бо падчас Другой сусветнай вайны яе моцна зруйнавалі. І большасць гістарычных будынкаў тут адрэстаўраваная. Так што «мой» будынак – досыць незвычайны, і яго жыхары – таксама незвычайныя.
Літаральна за сценкай майго пакоя жыў такі незвычайны сусед. Паколькі сцены ў тым доме вельмі тонкія, я міжволі «падслухоўвала» нешта з яго жыцця і магла толькі здагадвацца, хто ён насамрэч. І пры гэтым ніколі таго суседа не бачыла. Адно толькі сутыкалася з яго слядамі на паверсе. У нашым пад’ездзе ўвогуле пастаянна нешта адбывалася. Напрыклад, з’яўляліся надпісы на сценах, а з пачаткам вайны – аркушы з прароцтвамі, калажамі і да таго падобным, нешта накшталт насценгазеты. Але якое дачыненне да ўсяго гэтага меў мой сусед і чаму ён быў незвычайным, выдаваць не буду – вы даведаецеся пра гэта з кнігі.
Яшчэ той дом адметны тым, што выходзіць вокнамі на сумнавядомую турму на Ракавецкай, дзе за часамі сацыялістычнага блоку ўтрымлівалі палітычных зняволеных. У тых мурах іх катавалі і расстрэльвалі. Цяпер там музей, прысвечаны ахвярам рэпрэсій у паваеннай Польшчы.
Працуючы за сталом, я ўвесь час сузірала тую турму. І мне здавалася, што я бачу не толькі мінулае палякаў, але і нашую будучыню – напрыклад, такім можа быць лёс «Валадаркі».
У пэўным сэнсе гэта прыносіла мне суцяшэнне: калі-небудзь у нашых турмах таксама будуць музеі ў памяць пра цяперашнія страшныя часы.
Пра дзіркі
Дзеянне кнігі апроч Варшавы адбываецца яшчэ ў некалькіх гарадах: два яе раздзелы – пра Мінск і маю родную Гародню. У 2022-м я двойчы з’ездзіла ў Беларусь, апошні раз была там у жніўні таго года. І ў тых паездках я таксама вельмі шмат занатоўвала, спрабуючы зразумець, што за час маёй адсутнасці змянілася.
Я рабіла свае дзённікавыя запісы ў асноўным не на паперы, а ў тэлефоне, адразу на вуліцы ці ў дарозе, каб не забыць нейкія пачутыя словы ці перажытыя эмоцыі. А часам дзеля зручнасці ліхаманкава занатоўвала думкі на любой паперцы пад рукой – скажам, я дагэтуль захоўваю спісаны чэк з крамы. Нават задумвалася над тым, што ў ідэале было б добра змясціць у кнізе здымкі тых самых чэкаў ці абрыўкаў з нататкамі.
У нейкі момант я злавіла сябе на адчуванні, што найлепш мне пісалася ў Беларусі. Відаць, ад жадання зафіксаваць кожную дробязь, бо, вяртаючыся туды, я разумела, што наступны раз можа быць няхутка. І я звяртала ўвагу на ўсё: шыльды крамаў, паўсцёртыя сляды колішніх графіці, нейкія словы сяброў.
Многія важныя рэчы ў выніку ў кнігу не трапілі: каб не нашкодзіць канкрэтным людзям, я звярталася да самацэнзуры. У тэксце гэта адмыслова падкрэсліваецца, бо самацэнзура – надзвычай важная рыса нашага часу. Замоўчванні, пустоты, дзіркі – прыкметы новай беларускай рэальнасці.
Гэта звязанае ў тым ліку з тэмай страху. Паміж дзвюма маімі паездкамі ў Беларусь у 2022 годзе было ўсяго некалькі месяцаў, але я заўважыла, што за гэты час нешта моцна змянілася, зрабілася нашмат страшней. І я паспрабавала таксама апісаць гэтае фізічнае пачуццё, улавіць яго нарастанне.
Дарэчы, калі рэдактарка кнігі Кацярына Маціеўская першы раз яе прачытала, яна сказала, што насамрэч гэтая кніга – пра смерць.
Пра пустазелле і надзею
У мяне часам пытаюць: чаму такая назва – «Час пустазелля»?
У Мінску я жыла ў чатырохпавярховіку, «хрушчоўцы», ля якой мясціўся палісаднік. Неяк я ўзялася садзіць там кветкі і кусты, якія прывозіла ў тым ліку з бацькоўскага лецішча. Урэшце клумба пачала фармавацца, гэта была «мая» прастора. А калі я прыехала пасля доўгай адсутнасці, то зразумела, што яна зарастае пустазеллем.
Атрымліваецца, што цяперашні час – гэта калі мы вымушана пакінулі свае дамы, і ў нашых садах запанавала пустазелле.
І ўсё ж нельга сказаць, што пустазелле асацыюецца ў мяне з нечым негатыўным. Ёсць пэўная група трывушчых раслін, якія імкліва засяляюць апусцелыя мясціны, напрыклад, пажарышчы. Яны добра ўмеюць выжываць у самых неспрыяльных умовах.
Хаця пад маім балконам пустазелле косяць, яно вырастае зноў і зноў. І ўсё адно мая клумба захоўвае мае сляды, пакуль ніхто не перарабіў яе на свой лад.
І я часам думаю: калі-небудзь я вярнуся і буду далей засаджваць яе кветкамі.
А пакуль мы мусім пражыць свой час пустазелля.
Так што пустазелле – гэта таксама пра нас і пра нашу надзею: як бы неспрыяльна ні складваліся ўмовы, мы здольныя прарасці і знайсці сабе месца пад сонцам.
Аўтар: Алесь Лесіч