Перейти к русскоязычной версии
Беларуская мова практычна заўсёды зазнавала паслядоўны прыгнёт на дзяржаўным узроўні. Спрыяльныя ўмовы для развіцця нацыянальнай мовы дзяржава стварала хіба што ў другой палове 1920-х і на пачатку 1990-х гадоў. У сённяшняй Беларусі беларуская – адна з дзвюх дзяржаўных моў і мова тытульнай нацыі, аднак носьбіты беларускай рэгулярна зазнаюць дыскрымінацыю, а часам і небяспеку. Тым не менш, ва ўмовах маштабнага грамадска-палітычнага крызісу апошніх гадоў многія грамадзяне Беларусі актыўна пераасэнсоўваюць уласную ідэнтычнасць, шукаюць і адстойваюць шляхі сцвярджэння сваёй беларускай прыналежнасці.
Моўнае заканадаўства Рэспублікі Беларусь
Паспрабуем прааналізаваць, як развівалася сітуацыя з заканадаўчым рэгуляваннем правоў носьбітаў беларускай мовы ў апошнія дзесяцігоддзі.
У гады «перабудовы» ва ўсіх рэспубліках Савецкага Саюза адбыўся ўздым нацыянальнага адраджэння, актуалізавалася гэтая тэма і ў БССР. У 1989 годзе прайшоў устаноўчы з’езд Беларускага народнага фронту «Адраджэньне», яго ўдзельнікі агучылі прапанову надаць беларускай мове статус дзяржаўнай [1]. У 1990 годзе быў прыняты закон «Аб мовах у Беларускай ССР», беларуская была прызнана адзінай дзяржаўнай мовай у рэспубліцы [2]. Увосень 1990 года была прынята Дзяржаўная праграма развіцця беларускай мовы [3]. Замацавала статус беларускай мовы як адзінай дзяржаўнай і Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь 1994 года, руская ж мова вызначалася ў гэтым дакуменце як «мова міжнацыянальных зносін» [4].
На жаль, гэткія спрыяльныя ўмовы сталі ўсяго толькі часовым акном магчымасцей для беларушчыны. Пасля прэзідэнцкіх выбараў 1994 года распачаўся аўтарытарны рэжым А. Лукашэнкі, з яго ініцыятывы ў 1995 і 1996 гадах адбыліся рэферэндумы, на падставе якіх была скасавана дзяржаўная нацыянальная сімволіка, зацверджаны кірунак на інтэграцыю з Расійскай Федэрацыяй, а рускай мове канстытуцыйна быў нададзены статус другой дзяржаўнай. Рэферэндум 1995 года здзяйсняўся ў неправавых умовах, 19 дэпутатаў галадавалі ў знак нязгоды з яго правядзеннем, але былі збіты супрацоўнікамі сілавых структур і гвалтам выведзены з будынку Вярхоўнага Савета [5]. Парламенцкая асамблея АБСЕ вызначыла, што рэферэндум 1995 года не адпавядаў міжнародным нормам свабоднага і справядлівага галасавання [6].
У 1997 годзе быў прыняты Статут Саюза Беларусі і Расіі, паводле якога афіцыйнымі мовамі Саюза сталі беларуская і руская, але ў якасці працоўнай мовы органаў Саюза была пазначана руская [7].
У 1998 годзе рэдакцыя закона «Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь» легітымізавала беларуска-рускае двухмоўе ў дзяржаўнай і грамадскай сферах [8].
Такім чынам, у актуальным беларускім заканадаўстве моўныя правы артыкулююцца найперш праз лаканічныя фармулёўкі дзейнай Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь [9]. Гэта артыкул 17:
Дзяржаўнымі мовамі ў Рэспубліцы Беларусь з’яўляюцца беларуская і руская мовы.
А таксама частка артыкула 50:
Кожны мае права карыстацца роднай мовай, выбіраць мову зносін. Дзяржава гарантуе ў адпаведнасці з законам свабоду выбару мовы выхавання і навучання.
Больш разгорнута моўныя правы грамадзян Беларусі апісваюцца ў законе «Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь» [10]. Спашлёмся на два артыкулы гэтага закона, якія мы лічым базавымі:
Артыкул 2. Дзяржаўныя мовы, іншыя мовы ў Рэспубліцы Беларусь
У адпаведнасці з Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь дзяржаўнымі мовамі Рэспублікі Беларусь з’яўляюцца беларуская і руская мовы.
Рэспубліка Беларусь забяспечвае ўсебаковае развіццё і функцыянаванне беларускай і рускай моў ва ўсіх сферах грамадскага жыцця.
Рэспубліка Беларусь праяўляе дзяржаўны клопат аб свабодным развіцці і ўжыванні ўсіх нацыянальных моў, якімі карыстаецца насельніцтва рэспублікі.
Артыкул 4. Абавязак кіраўнікоў, іншых работнікаў дзяржаўных органаў, органаў мясцовага кіравання і самакіравання, прадпрыемстваў, устаноў, арганізацый і грамадскіх аб’яднанняў валодаць беларускай і рускай мовамі.
Кіраўнікі, іншыя работнікі дзяржаўных органаў, органаў мясцовага кіравання і самакіравання, прадпрыемстваў, устаноў, арганізацый і грамадскіх аб’яднанняў павінны валодаць беларускай і рускай мовамі ў аб’ёме, неабходным для выканання імі сваіх службовых абавязкаў.
Агаворка пра базавыя артыкулы не выпадковая. Мы ўжо згадвалі, што ў 1998 годзе закон «Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь» быў адрэдагаваны. У фармулёўкі дадалі злучнік або, што ўзмацніла практыку ігнаравання і парушэння правоў беларускамоўных асоб: Акты дзяржаўных органаў Рэспублікі Беларусь прымаюцца і публікуюцца на беларускай і (або) рускай мовах… На транспарце, у гандлі, у сферы медыцынскага і бытавога абслугоўвання ўжываецца беларуская або руская мова… У Рэспубліцы Беларусь навучанне і выхаванне ў дашкольных і сацыяльна-педагагічных установах ажыццяўляюцца на беларускай і (або) рускай мовах…
Калі кіравацца артыкуламі 2 і 4 закона «Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь» як асноўнымі, фармулёўкі са злучнікам або (якія нібыта спрыяюць магчымасці моўнага выбару грамадзян) мусяць бараніць найперш моўныя правы прыватных асоб. На жаль, на практыцы азначаныя фармулёўкі часцей за ўсё інтэрпрэтуюцца як дазвол афіцыйным інстанцыям і службовым асобам Рэспублікі Беларусь карыстаць толькі рускую мову, безадносна запытаў насельніцтва. Гэтая практыка супярэчыць як ужо згаданым базавым артыкулам 2 і 4 закона «Аб мовах», так і нормам такіх глабальных праваабарончых дакументаў, як Усеагульная дэкларацыя правоў чалавека, зацверджаная і абвешчаная ў 1948 годзе Генеральнай асамблеяй ААН [11], або Усеагульная дэкларацыя лінгвістычных правоў, распрацаваная і прынятая ўстановамі і няўрадавымі арганізацыямі на спецыяльнай сустрэчы ў Барселоне 6–9 чэрвеня 1996 года [12].
Разгледзім, да якіх наступстваў прычынілася такая наўмысная двухсэнсоўнасць моўнага заканадаўства ў Беларусі.
Афіцыйная статыстыка, датычная моўнага стану ў Рэспубліцы Беларусь за апошнія дзесяцігоддзі
Каб атрымаць сістэмнае і падмацаванае лічбамі ўяўленне пра развіццё моўнай сітуацыі ў Беларусі за апошнія дзесяцігоддзі, мы прааналізавалі змест усіх (каля 250) статыстычных зборнікаў, выдадзеных з 2012 па 2022 год і апублікаваных [13] на сайце Нацыянальнага статыстычнага камітэта Рэспублікі Беларусь. Моўную статыстыку ў тым ці іншым выглядзе прапануюць 37 выданняў з разгледжаных. Апублікаваныя на сайце статыстычныя дадзеныя, датычныя моўнага становішча, ахопліваюць 1990–2021 гг. Як правіла, праз моўную оптыку падаюцца звесткі пра кніжны і перыядычны друк, адукацыйныя ўстановы, бібліятэчныя фонды: інфармацыя такога кшталту прапануецца ў шэрагу выданняў «адукацыйна-культурнай» тэматыкі.
Пры гэтым звесткі, датычныя мовы, паслядоўна адсутнічаюць у такіх афіцыйных статыстычных зборніках, як «Беларусь в цифрах», «Наука и инновационная деятельность в Республике Беларусь», «Информационное общество в Республике Беларусь», «Сфера услуг в Республике Беларусь», «Регионы Республики Беларусь», «Семья в Республике Беларусь» і інш. То-бок моўны фактар не разглядаецца выканаўцамі статыстычных даследаванняў як вызначальны для большасці сфер. Таксама мусім адзначыць, што амаль усе статыстычныя даследаванні выконваюцца/публікуюцца толькі па-руску (адзіным выключэннем з усіх наяўных зборнікаў стала двухмоўнае выданне «Итоги переписи населения Республики Беларусь 2019 года = Вынікі перапісу насельніцтва Рэспублікі Беларусь 2019 года»), што таксама відавочна парушае правы беларускамоўнага насельніцтва.
Што ж нам кажуць лічбы статыстыкі?
Носьбіты мовы. З публікацыі вынікаў перапісу-2019 відаць, што доля беларусаў, якія лічаць беларускую мову роднай [14], зменшылася за перыяд 1999–2019 гг. з 86 % да 61 % (мінус 2 093 732 асоб) [15]. Доля беларусаў, якія размаўляюць дома па-беларуску [16], зменшылася за гэтыя два дзесяцігоддзі з 41 % да 28 % (мінус 1 098 033 асоб) [17]. Вельмі важна зазначыць, што імклівае змяншэнне колькасці носьбітаў мовы тытульнай нацыі ні ў якім разе не можа характарызавацца як натуральны працэс і безумоўна ёсць наступствам і сведчаннем паслядоўнай прымусовай русіфікацыі з боку дзяржавы.
Адукацыя. За 2005–2020 гг. доля дзяцей, якія навучаюцца і выхоўваюцца ва ўстановах дашкольнай адукацыі па-беларуску, зменшылася з 12,7 % да 9 % [18]. Доля вучняў, якія вучацца па-беларуску ў дзённых установах агульнай сярэдняй адукацыі, зменшылася за гэтыя 15 гадоў з 23 % да 10,7 % [19]. Доля навучэнцаў устаноў сярэдняй спецыяльнай адукацыі, якія атрымліваюць адукацыю па-беларуску, зменшылася з 0,9 % да 0,09 % [20]. Доля беларускамоўных студэнтаў ВНУ зменшылася за гэты час з 1,9 % да 0,08 %; доля студэнтаў, якія вучацца па-беларуску і па-руску, зменшылася з 41 % да 38 % [21]. Колькасць настаўнікаў беларускай мовы ў дзённых установах агульнай сярэдняй адукацыі зменшылася за 2005–2020 гг. з 11 535 да 6732 асоб.
Бібліятэкі. За 2005–2021 гг. колькасць беларускамоўных выданняў у бібліятэчных фондах краіны зменшылася з 13 749,2 да 9 394,7 тыс. экзэмпляраў [22]. Пры гэтым значная частка беларускамоўных выданняў захоўваецца ў фондзе Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі, там дынаміка якраз станоўчая: колькасць дакументаў па-беларуску павялічылася з 253,7 да 378,8 тыс. экзэмпляраў за акрэслены перыяд [23]. З аднаго боку, гэта хоць нейкая добрая навіна для абаронцаў моўных правоў, з другога – такі факт сведчыць, што доступ да беларускамоўных выданняў у Беларусі ўскладняецца для «простага» насельніцтва, робіцца не столькі агульным правам, колькі прывілеем для абранага кола.
Прэса. За 1990–2020 гг. гадавы тыраж часопісаў па-беларуску зменшыўся з 33,3 млн да 1 млн экзэмпляраў, гадавы тыраж газет па-беларуску – з 312 да 79,6 млн экзэмпляраў [24].
Кнігадрук. За 1990–2020 гг. гадавы тыраж кніг і брашур па-беларуску зменшыўся з 9,3 да 3,1 млн экзэмпляраў [25].
Медыя. У адным са зборнікаў мы знайшлі дадзеныя пра мову тэлевізійнага вяшчання. На жаль, яны ахопліваюць толькі адзін год, таму не даюць магчымасці прасачыць і паслядоўна ахарактарызаваць дынаміку змен. Але ў кожным разе занатуем, што ў 2011 г. беларускамоўнае вяшчанне на тэлеканалах «дзяржаўнага пакета» Рэспублікі Беларусь займала 626 гадзін эфірнага часу (пры 35 302 рускамоўных гадзінах) [26]. І пракаментуем гэты факт як відавочную неадпаведнасць палажэнням і нормам Усеагульнай дэкларацыі лінгвістычных правоў, якая вызнае права супольнасці на справядлівую прысутнасць сваёй мовы і сваёй культуры ў сродках масавай інфармацыі [27].
Такім чынам, можна канстатаваць паслядоўнае страчванне беларускай мовай пазіцый ва ўсіх разгледжаных з улікам статыстычных звестак сферах.
Зазначым пры гэтым, што даступныя ў публічным фармаце дадзеныя афіцыйнай статыстыкі, якія ўлічваюць моўны аспект, маюць абіральны і фрагментарны характар. Як правіла, наяўныя статыстычныя даследаванні пакідаюць для беларушчыны нязначную частку «адукацыйнага-культурнага» поля – і нават тады яны рэдка дазваляюць адсачыць доўгатэрміновую дынаміку. Каб адлюстраваць паслядоўныя змены ў пэўных галінах нават на працягу двух-трох дзесяцігоддзяў, нам давялося збіраць дадзеныя з розных статыстычных выданняў.
Да таго ж, цяперашняя афіцыйная статыстыка абсалютна не адлюстроўвае функцыянавання беларускай мовы ў такіх сферах, як эканоміка і фінансы, навука і тэхналогіі, працоўныя зносіны, медыцына, войска, судаводства, справаводства і г. д.
Штодзённыя праявы моўнай дыскрымінацыі ў Рэспубліцы Беларусь
Тым часам у інфапрасторы (у прэсе, на сайтах прафесійных медыярэсурсаў і на прыватных старонках у сацыяльных сетках) рэгулярна з’яўляюцца і абмяркоўваюцца навіны пра чарговы выпадак моўнай дыскрымінацыі. А часам і яшчэ горш – пра адкрытыя пагрозы, ціск і рэпрэсіі ў дачыненні да беларускамоўных асоб. Зафіксаваныя факты [28] сведчаць, што моўныя правы парушаюцца ў розных сферах.
Адукацыя
Гэтая сфера – адна з найважнейшых у прыватным і публічным жыцці, таму асноўныя сведчанні парушэнняў за апошнія дзесяцігоддзі датычаць менавіта адукацыі на розных ступенях. Гвалтоўны перавод беларускіх класаў на рускую мову пасля кароткага адраджэння пачатку 1990-х гадоў пачаўся з прэзідэнцтвам А. Лукашэнкі. Са сведчання Беларускага Хельсінкскага Камітэта (БХК), за 1994–1998 гг. у Беларусі было зачынена каля 500 беларускіх школ, у Мінску не засталося ніводнай беларускай школы, у Гродне – адна, у Магілёве ў 1997/1998 навучальным годзе зусім не было набору ў беларускія класы [29].
У 2020–2022 гг. сітуацыя працягвае пагаршацца: універсітэту імя Ніла Гілевіча (установе, што мелася быць адзінай беларускамоўнай ВНУ) давялося спыніць працэс атрымання ліцэнзіі Міністэрства адукацыі. У Гомелі – абласным цэнтры – няма ніводнай адукацыйнай установы з беларускай мовай выхавання або навучання. Масава закрываюцца вясковыя школы з беларускай моваю навучання, якія часта з’яўляюцца мясцовымі культурнымі асяродкамі: напрыклад, з закрыццём беларускай школы ў вёсцы Смольгава страціў дах адзіны ў краіне музей Уладзіслава Сыракомлі. На ініцыятыву старшыні Савета Рэспублікі Наталлі Качанавай перавялі на рускую мову навучання беларускую школу ў Жыровічах, што стала нечаканасцю для вучняў, бацькоў і педагогаў. Гісторыю Беларусі выкладаюць па-руску нават у беларускамоўных школах. У намінальна беларускіх групах і класах не дапільноўваецца моўны фармат: імпрэзы ладзяцца па-руску, педагогі размаўляюць з вучнямі па-руску на перапынках, а часам і на занятках. Не стае падручнікаў, дапаможнікаў, працоўных сшыткаў і дзённікаў на беларускай мове. Няма беларускамоўных лагапедаў і дэфекталагічнай літаратуры па-беларуску. На ўступных экзаменах у Ліцэй БДУ ў 2021 годзе бланкі і экзаменацыйныя заданні былі прапанаваны толькі па-руску. Стандартныя заяўкі на залічэнне новых вучняў у школы маюць перадвызначаную опцыю навучання па-руску, заяўкі на беларускае навучанне адміністрацыя ўстаноў адмаўляецца прымаць – пры гэтым спецыялісты аддзелаў адукацыі пасля тлумачаць змяншэнне колькасці беларускамоўных устаноў незацікаўленасцю бацькоў.
Насуперак усяму, бацькі вучняў дэманструюць матывацыю і часам дамагаюцца адкрыцця беларускамоўных класаў: так, у жодзінскай агульнаадукацыйнай школе № 6 у 2021 годзе вучыліся два вучні. Маці аднаго з іх, Анастасія Герыловіч, сведчыць, што дамагчыся адкрыцця беларускамоўнага класа было складана, аддзел адукацыі ставіў перашкоды. Можна параўнаць гэтую сітуацыю з выпадкам 1997 года, калі гродзенец Ю. Мацко судзіўся з уладамі, бо яго дачцэ адмовілі ў навучанні па-беларуску. На жаль, тады судовы працэс скончыўся не на карысць пазоўніка [30].
Культура
У 1998 годзе ў заяве БХК адзначалася, што дзяржаўныя выдавецтвы не друкуюць твораў Васіля Быкава, са школьнай праграмы выкрэсліваюць творы вядомых пісьменніц Наталлі Арсенневай і Ларысы Геніюш, мясцовыя ўлады адмаўляюцца даваць пляцоўкі і залы для канцэртаў і іншых імпрэз на беларускай мове.
У 2022 годзе ў Беларусі з 29 прафесійных тэатраў па-беларуску працуюць усяго 6. Адзін з іх – Тэатр юнага гледача – пачаў ставіць спектаклі па-руску, у тым ліку і паводле твору Васіля Быкава. У Беларускай дзяржаўнай філармоніі ў 2021 годзе не працягнулі працоўны кантракт культурнай дзяячцы Ларысе Сімаковіч, з яе словаў, «на сённяшні дзень там не засталося ніводнага чалавека, які б валодаў у той меры беларускай мовай, як валодаю я». Нацыянальнае агенцтва па турызме здымае відэаролікі, арыентаваныя на беларускага гледача, па-руску і па-англійску, беларускай версіі відэа не мае. Здараецца, што на бібліятэчных стэндах няма ніводнай беларускамоўнай кнігі да Дня роднай мовы.
Радыё і тэлебачанне
У 1998 годзе ў заяве БХК адзначалася, што пасля закрыцця беларускамоўнай радыёстанцыі «Радыё-101,2» не засталося ніводнага беларускамоўнага незалежнага радыёканала. З пяці масавых тэлеканалаў на той час чатыры былі рускамоўнымі. На адзіным беларускамоўным канале беларуская мова займала менш за палову эфірнага часу.
Вышэй мы адзначалі, што ў адным са зборнікаў Нацыянальнага статыстычнага камітэта знайшліся звесткі пра тое, што ў 2011 годзе беларускамоўнае вяшчанне на тэлеканалах «дзяржаўнага пакета» Рэспублікі Беларусь займала 626 гадзін эфірнага часу пры 35 302 рускамоўных гадзінах (то-бок 1,7 % эфірнага часу).
З таго часу тэндэнцыя на змяншэнне беларускай мовы ў эфіры дзяржаўнага радыё і тэлебачання не змяняецца: напрыклад, гледачы сведчаць, што ў красавіку 2021 года выпуск ранішніх навін на тэлеканале «Беларусь 4 (Брэст)» упершыню выйшаў на рускай мове. У прыёмнай тэлерадыёкампаніі заявілі, што пераход на рускую мову «ні з чым не звязаны».
Помнікі і мясціны памяці
Беларуская мова рэгулярна выцясняецца дзяржаваю з месцаў памяці і памятных аб’ектаў: у 2021 годзе Полацкі райвыканкам пастанавіў пераназваць па-руску беларускія назвы геалагічных помнікаў. У 2022 годзе ў Оршы вулічныя і музейныя паказальнікі аформлены толькі па-руску і па-англійску; у Гомелі сярод прапанаваных грамадскасці лагатыпаў да Дня горада адзіны беларускамоўны варыянт быў выкананы з арфаграфічнымі памылкамі; у Мінску аб’екты, прысвечаныя Году гістарычнай памяці, падпісалі выключна па-руску.
Тавары і паслугі
Мова рэкламы, шыльдаў і вулічных надпісаў у 1998 годзе – руская, гаворыцца ў тагачаснай заяве БХК. Пра цяперашнюю сітуацыю з вулічнымі паказальнікамі мы расказалі ў папярэднім блоку. Дададзім, што ў Оршы ў 2021 годзе перайменавалі ўсім вядомую краму «Сузор’е» (гэтае найменне нават стала неафіцыйнай назвай квартала) у «Продукты». Раней знялі яшчэ адну культавую аршанскую шыльду – «Раніца», замест яе цяпер «Щедрый».
Што да мовы рэкламы, важна адзначыць, што сёння дзейнічае грамадская ініцыятыва «Умовы для мовы», актывісты якой паслядоўна дасылаюць вытворцам запыты, каб на ўпакоўках і этыкетках тавараў была інфармацыя па-беларуску. Часам гэтыя запыты маюць плён, але, на жаль, не заўсёды. Свае адмовы вытворцы тлумачаць невялікім памерам этыкетак, арыентаванасцю на замежны рынак, меркаваным павелічэннем сабекошту прадукцыі пры змене дызайну.
Нарматыўныя прававыя акты, дакументацыя
У 1997 годзе ў Палаце прадстаўнікоў – заканадаўчым органе – дакументы рыхтаваліся толькі на рускай мове, што выклікала пратэст аднаго з дэпутатаў [31]. У тым жа 1997 годзе дырэктар Наваполацкай электрацэнтралі выдаў загад, які прадпісваў весці тэхнічную дакументацыю толькі па-руску [32]. Паводле заявы БХК, у 1998 годзе шэраг устаноў адмаўляўся абслугоўваць грамадзян, выдаваць дакументы на беларускай мове пры запісе актаў грамадзянскага стану.
У наш час Нацыянальны цэнтр прававой інфармацыі на запыт грамадскай ініцыятывы «Умовы для мовы» паведаміў: станам на 10 верасня 2021 года даведачная база дадзеных змяшчала 195 130 нарматыўных прававых актаў, з якіх 2729 прыняты і/ці выдадзены на беларускай мове, гэта значыць 1,4 % – яшчэ ў 2014 годзе іх было 3,1%.
На рэферэндуме 26 лютага 2022 года людзі адмаўляліся галасаваць у тым ліку таму, што не было бюлетэняў на беларускай мове.
Следчыя дзеянні і судаводства
У 1997 годзе былі выпадкі, калі ўдзельнікам судовых працэсаў забаранялі размаўляць на беларускай мове [33] або нават спрабавалі спагнаць з асуджаных аплату перакладчыцкіх паслуг [34].
У наш час падобных выпадкаў, на жаль, не менее. Зрэдчас спробы дамагчыся следчых або судовых дзеянняў па-беларуску маюць плён: так, у красавіку 2021 года вядомы праваабаронца Алесь Бяляцкі, якога выклікалі ў якасці сведкі на допыт у Следчы камітэт, запатрабаваў, каб допыт і пратакол вяліся па-беларуску. У выніку следчыя мерапрыемствы былі перанесены, праз некалькі дзён Алеся Бяляцкага дапыталі і выпусцілі [35]. Пратакол, правы сведкі, пытанні падчас допыту, падпіска аб нераскрыцці інфармацыі былі прадстаўлены на беларускай мове.
Але часцей функцыянеры адмаўляюць заяўнікам у беларускамоўным вядзенні. Напрыклад, у 2021 годзе Мікола Папека атрымаў пісьмовы адказ старшыні суда Брэсцкага раёна, што «падстаў для азнаямлення з матэрыяламі справы на беларускай мове няма». Калі на судовым пасяджэнні Мікола Папека папрасіў суддзю размаўляць з ім па-беларуску, ён пачуў грубую адмову: «Ты не ў тэатры». У тым жа 2021 годзе ў судзе Ленінскага раёна Гродна суддзя Пятрова не задаволіла хадайніцтва Таццяны Кашко наконт вядзення судовага пасяджэння па-беларуску.
Рэпрэсіі, сутыкненні з карнымі органамі, фізічны гвалт
Яшчэ ў 1998 годзе БХК заяўляў пра выпадкі затрымання і збіцця супрацоўнікамі сілавых структур людзей, якія гаварылі на вуліцы па-беларуску.
На жаль, сённяшнія шматлікія факты не менш трывожныя. Так, пасля масавых затрыманняў у 2020 годзе былі сведчанні, што беларускамоўных затрыманых пазначалі фарбаю, каб пасля збіваць з асаблівай жорсткасцю.
У 2021 годзе ў Ваўкавыску затрымалі слухачоў моўных курсаў «Мова нанова», кожны затрыманы мусіў падпісаць паперу, што папярэджаны аб адміністрацыйнай адказнасці за парушэнне парадку арганізацыі або правядзення масавых мерапрыемстваў. Марыю Ціханаву затрымалі ў Мінску падчас здымак фільма, карэспандэнтка дзяржаўнай газеты «СБ» Людміла Гладкая апытвала яе пад запіс на відэа ў тым ліку наконт таго, чаму Марыя размаўляе па-беларуску. Музыка і журналіст Ілля Маліноўскі распавёў, што падчас затрымання чуў на свой адрас здзеклівыя выразы, абразы і патрабаванні размаўляць па-руску ад супрацоўнікаў Пінскага РУУС. У Мінску на 15 сутак арыштавалі 65-гадовага Адама Шпакоўскага пасля скаргі суседзяў, што ён «усіх дастаў сваёй беларускай мовай». Палітвязню Валадару (Уладзіміру) Цурпанаву ахоўнікі магілёўскай турмы № 4 дэманстравалі, што не разумеюць ягонай мовы, пасля яго пасадзілі за беларушчыну ў карцар на трое сутак. Супрацоўнік жодзінскага ІЧУ загадаў, каб Зміцер Дашкевіч пісаў у пратаколе па-руску, пасля адмовы ўдарыў яго.
У 2022 годзе палітвязень Алег Кулеша паведаміў у лісце сваякам, што адміністрацыя бабруйскай папраўчай калоніі забараніла яму размаўляць па-беларуску, дзеля гэтага яго выклікалі на гутарку. Алеся Цыркунова затрымалі ў Мінску на ўваходзе ў будынак суда і асудзілі на 15 сутак, у адміністрацыйным пратаколе аб правапарушэнні было запісана, што ён затрыманы за бел-чырвона-белую сімволіку і размову па-беларуску. Марыі Каржанеўскай у Мінску супрацоўнікі ГУБАЗіК загадалі размаўляць на рускай мове. Алесю Капуцкаму супрацоўнікі ІЧУ АУС Маладзечанскага раёна загадалі: «Разговаривай с нами на нормальном языке» – сукамернікі пры гэтым на беларускую мову рэагавалі вельмі добра.
Такім чынам, разгледжаны матэрыял выразна дэманструе, што моўная дыскрымінацыя ў Беларусі апошнімі гадамі не змяншаецца. Ва ўмовах маштабнага грамадска-палітычнага крызісу, росту самасвядомасці і пошуку беларусамі ўласнай нацыянальнай ідэнтычнасці канфрантацыя дзяржавы і носьбітаў беларускай мовы ў 2020–2022 гг. толькі павялічылася. Беларуская мова застаецца пад пагрозай знікнення, а яе носьбіты і актывісты зазнаюць сур’ёзныя перашкоды, а часам і небяспеку. На нашую думку, надзвычай важна збіраць і агучваць выпадкі як моўнай дыскрымінацыі, так і плённых спроб яе пераадолення.
[1] Праграмныя дакументы БНФ «Адраджэньне»: Зварот да грамадзян Беларусі, Праграма, Статут, Ухвалы (рэзалюцыі) Устаноўчага зьезду. Мн., 1989.
[2] Закон Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі аб мовах у Беларускай ССР: [прыняты на чатырнаццатай сесіі Вярхоўнага Савета Беларускай ССР адзінаццатага склікання 26 студзеня 1990 года]. Мн: Беларусь, 1990.
[3] Пастанова Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 20 верасня 1990 г. № 240 «Аб Дзяржаўнай праграме развіцця беларускай мовы і іншых нацыянальных моў у Беларускай ССР»
[4] Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь 1994 года.
[5] Сяргей Навумчык. Дзевяноста пяты. 2015. С. 116–160.
[6] Сяргей Запрудскі. Грамадскае сцвярджэнне беларускай мовы і парушэнні правоў беларускамоўных людзей // Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы. Вільня: Gudas, 2000.
[8] Закон Рэспублікі Беларусь ад 13 ліпеня 1998 г. № 187-З аб унясенні змяненняў і дапаўненняў у закон Рэспублiкі Беларусь «Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь».
[9] Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь у рэдакцыі 12 кастрычніка 2021 г.
[10] Закон Рэспублікі Беларусь «Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь» ад 26 студзеня 1990 г. № 3094-XІ, рэдакцыя 4 студзеня 2021 г.
[11] Беларускі тэкст Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека на сайце Управы вярхоўнага камісара ААН.
[12] Беларускі тэкст Усеагульнай дэкларацыі лінгвістычных правоў на сайце Беларускага ПЭНа.
[13] Мы разгледзелі ўсе даступныя выданні на сайце Нацыянальнага статыстычнага камітэта Рэспублікі Беларусь у раздзелах «Сборники» и «Буклеты» (назвы раздзелаў перадаём па-руску, бо ў беларускай версіі сайта іх няма зусім).
[14] «У якасці роднай мовы ўлічвалася мова, якую сам рэспандэнт лічыў роднай. Пры цяжкасці рэспандэнта вызначыць сваю родную мову, роднай мовай лічылася мова, якая была засвоена першай у раннім дзяцінстве». Итоги переписи населения Республики Беларусь 2019 года: статистический сборник = Вынікі перапісу насельніцтва Рэспублікі Беларусь 2019 года: статыстычны зборнік. Мн.: Альтиора Форте, 2021. С. 16.
[16] «У якасці мовы, на якой рэспандэнт размаўляе дома, улічвалася мова, якая выкарыстоўвалася для зносін у сям’і або ў побыце». Тамсама. С. 16.
[18] Дадзеныя за 2005–2012 гг.: Образование в Республике Беларусь, [2005–2012]: статистический сборник. Мн.: Национальный статистический комитет Республики Беларусь, 2013. С. 47; дадзеныя за 2013–2018 гг.: Образование в Республике Беларусь, [2012–2019]: статистический сборник. Мн.: Национальный статистический комитет Республики Беларусь, 2019. С. 48; дадзеныя за 2020 г.: Образование в Республике Беларусь, [2016–2020]: буклет. Мн.: Национальный статистический комитет Республики Беларусь, 2021. С. 13.
[19] Дадзеныя за 2005–2012 гг.: Образование в Республике Беларусь, 2013. С. 67; дадзеныя за 2013–2018 гг.: Образование в Республике Беларусь, 2019. С. 67; дадзеныя за 2020 г.: Образование в Республике Беларусь, 2021. С. 18.
[20] Дадзеныя за 2005–2012 гг.: Образование в Республике Беларусь, 2013. С. 124; дадзеныя за 2013–2018 гг.: Образование в Республике Беларусь, 2019. С. 116; дадзеныя за 2020 г.: Образование в Республике Беларусь, 2021. С. 25.
[21] Дадзеныя за 2005–2012 гг.: Образование в Республике Беларусь, 2013. С. 158; дадзеныя за 2013–2018 гг.: Образование в Республике Беларусь, 2019. С. 144; дадзеныя за 2020 г.: Образование в Республике Беларусь, 2021. С. 29.
[22] Дадзеныя за 2005–2012 гг.: Образование в Республике Беларусь, 2013. С. 76; дадзеныя за 2013–2018 гг.: Образование в Республике Беларусь, 2019. С. 74; дадзеныя за 2020 г.: Образование в Республике Беларусь, 2021. С. 19.
[23] Дадзеныя за 2005–2011 гг.: Культура в Республике Беларусь, 2012. С. 76; дадзеныя за 2010–2016 гг.: Культура Республики Беларусь, 2017. С. 43; дадзеныя за 2021 г.: Культура Республики Беларусь, 2022. С. 17.
[24] Дадзеныя за 1990–2013 гг.: Изучаем Беларусь: статистика для школьников. Мн.: Национальный статистический комитет Республики Беларусь, 2014. С. 87; дадзеныя за 2013–2020 гг.: Республика Беларусь: статистический ежегодник. Мн.: Министерство статистики и анализа Республики Беларусь, 2021. С. 161.
[26] Культура в Республике Беларусь, 2012. С. 100.
[27] Гл., напрыклад, пункт 2 артыкула 3 Усеагульнай дэкларацыі лінгвістычных правоў.
[28] Для аналізу цяперашніх праяў моўнай дыскрымінацыі мы выкарысталі звесткі маніторынгу парушэнняў культурных правоў і правоў чалавека ў дачыненні да дзеячаў культуры за 2020–2022 гг. Маніторынг выконваецца Беларускім ПЭНам на падставе адкрытых крыніц.
[29] Тут і далей звесткі БХК прыводзяцца паводле публікацыі: Заява сходу Беларускага Хельсінскага Камітэта (1998) // Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы.
[30] Сяргей Запрудскі. Грамадскае сцвярджэнне беларускай мовы і парушэнні правоў беларускамоўных людзей.
[31] Ю. Ляшкевіч. Ю. Роля беларускай мовы ў рабоце парламента // Звязда, 1.02.1997.
[32] Сяргей Запрудскі. Грамадскае сцвярджэнне беларускай мовы і парушэнні правоў беларускамоўных людзей.
[33] Народная воля, 19.08.1997.
[35] Алесь Бяляцкі быў затрыманы 14 ліпеня 2021 года, цяпер ён за кратамі.
БЕЛАРУССКИЙ ЯЗЫК В ПЕРИОД ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКОГО КРИЗИСА:
ПРОЯВЛЕНИЯ ЯЗЫКОВОЙ ДИСКРИМИНАЦИИ
Беларусский язык практически всегда подвергался последовательному притеснению на государственном уровне. Благоприятные условия для развития национального языка государство создавало разве что во второй половине 1920-х и в начале 1990-х годов. В сегодняшней Беларуси беларусский – один из двух государственных языков и язык титульной нации, однако его носители регулярно подвергаются дискриминации, а иногда – и опасности. Тем не менее, в условиях масштабного общественно-политического кризиса последних лет многие граждане Беларуси активно переосмысливают собственную идентичность, ищут и отстаивают пути утверждения своей беларусской принадлежности.
Языковое законодательство Республики Беларусь
Попробуем проанализировать, как развивалась ситуация с законодательным регулированием прав носителей беларусского языка в последние десятилетия.
В годы «перестройки» во всех республиках Советского Союза произошел подъем национального возрождения, актуализировалась эта тема и в БССР. В 1989 году прошел учредительный съезд Беларусского народного фронта «Адраджэньне», его участники озвучили предложение придать беларусскому языку статус государственного [1]. В 1990 году был принят Закон «О языках в Белорусской ССР», беларусский был признан единственным государственным языком в республике [2]. Осенью 1990 года была принята Государственная программа развития беларусского языка [3]. Закрепила статус беларусского языка как единого государственного и Конституция Республики Беларусь 1994 года, русский же язык определялся в этом документе как «язык межнационального общения» [4].
К сожалению, такие благоприятные условия стали всего лишь временным окном возможностей для беларусскости. После президентских выборов 1994 года установился авторитарный режим А. Лукашенко. По его инициативе в 1995 и 1996 годах состоялись референдумы, на основании которых была упразднена государственная национальная символика, утверждено направление на интеграцию с Российской Федерацией, а русскому языку конституционно придан статус второго государственного. Референдум 1995 года проходил в неправовых условиях, 19 депутатов голодали в знак несогласия с его проведением, но были избиты сотрудниками силовых структур и выведены из здания Верховного Совета [5]. Парламентская ассамблея ОБСЕ пришла к заключению, что референдум 1995 года не соответствовал международным нормам свободного и справедливого голосования [6].
В 1997 году был принят Устав Союза Беларуси и России, согласно которому официальными языками Союза стали беларусский и русский, но в качестве рабочего языка его органов был определен русский [7].
В 1998 году проведенная редакция Закона «О языках в Республике Беларусь» легитимизировала беларусско-русское двуязычие в государственной и общественной сферах [8].
Таким образом, в актуальном беларусском законодательстве языковые права артикулируются прежде всего посредством лаконичных формулировок действующей Конституции Республики Беларусь [9]. Это статья 17:
Государственными языками в Республике Беларусь являются белорусский и русский языки.
А также часть статьи 50:
Каждый имеет право пользоваться родным языком, выбирать язык общения. Государство гарантирует в соответствии с законом свободу выбора языка воспитания и обучения.
Более развернуто языковые права граждан Беларуси описываются в Законе «О языках в Республике Беларусь» [10]. Сошлемся на две статьи этого закона, которые мы считаем базовыми:
Статья 2. Государственные языки, другие языки в Республике Беларусь
В соответствии с Конституцией Республики Беларусь государственными языками Республики Беларусь являются белорусский и русский языки.
Республика Беларусь обеспечивает всестороннее развитие и функционирование белорусского и русского языков во всех сферах общественной жизни.
Республика Беларусь проявляет государственную заботу о свободном развитии и применении всех национальных языков, которыми пользуется население республики.
Статья 4. Обязанность руководителей, других работников государственных органов и иных организаций владеть белорусским и русским языками
Руководители, другие работники государственных органов и иных организаций должны владеть белорусским и русским языками в объеме, необходимом для исполнения ими своих служебных обязанностей.
Оговорка о базовых статьях не случайна. Мы уже упоминали, что в 1998 году Закон «О языках в Республике Беларусь» был отредактирован. В формулировки добавили союз или, что усилило практику игнорирования и нарушения прав беларусскоязычных лиц: Акты государственных органов Республики Беларусь принимаются и публикуются на белорусском и (или) русском языках… На транспорте, в торговле, в сфере медицинского и бытового обслуживания употребляется белорусский или русский язык… В Республике Беларусь обучение и воспитание в дошкольных и социально-педагогических учреждениях осуществляются на белорусском и (или) русском языках…
Если руководствоваться статьями 2 и 4 Закона «О языках в Республике Беларусь» как основными, формулировки с союзом или (якобы способствующие языковому выбору граждан) должны отстаивать прежде всего языковые права частных лиц. К сожалению, на практике указанные формулировки чаще всего интерпретируются как разрешение официальным инстанциям и должностным лицам Республики Беларусь пользоваться лишь русским языком, безотносительно к запросам населения. Эта практика противоречит как уже упомянутым базовым статьям 2 и 4 закона о языках, так и нормам таких глобальных правозащитных документов, как Всеобщая декларация прав человека, утвержденная и провозглашенная в 1948 году Генеральной Ассамблеей ООН [11], или Всеобщая декларация лингвистических прав, разработанная и принятая учреждениями и неправительственными организациями на специальной встрече в Барселоне 6-9 июня 1996 года [12].
Рассмотрим, к каким последствиям привела такая умышленная двусмысленность языкового законодательства в Беларуси.
Официальная статистика, касающаяся положения языков в Республике Беларусь за последние десятилетия
Чтобы получить системное и подкрепленное цифрами представление о развитии языковой ситуации в Беларуси за последние десятилетия, мы проанализировали содержание всех (около 250) статистических сборников, изданных с 2012 по 2022 год и опубликованных [13] на сайте Национального статистического комитета Республики Беларусь. Языковую статистику в том или ином виде предлагают 37 изданий из рассмотренных. Опубликованные на сайте статистические данные, касающиеся положения языков, охватывают 1990–2021 гг. Как правило, через языковую оптику представлены сведения о книжной и периодической печати, образовательных учреждениях, библиотечных фондах: информация такого рода предлагается в ряде изданий «образовательно-культурной» тематики.
При этом сведения, касающиеся языка, последовательно отсутствуют в таких официальных статистических сборниках, как «Беларусь в цифрах», «Наука и инновационная деятельность в Республике Беларусь», «Информационное общество в Республике Беларусь», «Сфера услуг в Республике Беларусь», «Регионы Республики Беларусь», «Семья в Республике Беларусь» и др. То есть языковой фактор не рассматривается исполнителями статистических исследований как определяющий для большинства сфер. Также необходимо отметить, что почти все статистические исследования проводятся/публикуются лишь по-русски (единственным исключением из всех имеющихся сборников стало двуязычное издание «Итоги переписи населения РеспубликиБеларусь 2019 года = Вынікі перапісу насельніцтва Рэспублікі Беларусь 2019 года»), что также явно нарушает права беларусскоязычного населения.
Что же нам говорят цифры статистики?
Носители языка. Из публикации результатов переписи–2019 видно, что доля беларусов, считающих беларусский язык родным [14], уменьшилась за период 1999–2019 гг. с 86 до 61 % (минус 2 093 732 человека) [15]. Доля беларусов, говорящих дома по-беларусски [16], уменьшилась за эти два десятилетия с 41 до 28 % (минус 1 098 033 человека) [17]. Очень важно отметить, что стремительное уменьшение количества носителей языка титульной нации ни в коем случае не может характеризоваться как естественный процесс и безусловно является результатом и свидетельством последовательной принудительной русификации со стороны государства.
Образование. За 2005–2020 гг. доля детей, обучающихся и воспитывающихся в учреждениях дошкольного образования по-беларусски, уменьшилась с 12,7 до 9 % [18]. Доля учащихся, которые учатся по-беларусски в дневных учреждениях общего среднего образования, уменьшилась за эти 15 лет с 23 до 10,7 % [19]. Доля учащихся учреждений среднего специального образования, получающих образование по-беларусски, уменьшилась с 0,9 до 0,09 % [20]. Доля беларусскоязычных студентов вузов уменьшилась за это время с 1,9 до 0,08 %; доля студентов, которые учатся по-беларусски и по-русски, уменьшилась с 41 до 38 % [21]. Количество учителей беларусского языка в дневных учреждениях общего среднего образования уменьшилось за 2005–2020 гг. с 11 535 до 6732 человек [22].
Библиотеки. За 2005–2021 гг. количество беларусскоязычных изданий в библиотечных фондах страны уменьшилось с 13 749,2 до 9 394,7 тыс. экземпляров [23]. При этом значительная часть беларусскоязычных изданий хранится в фонде Национальной библиотеки Беларуси, и там динамика как раз положительная: количество документов по-беларусски увеличилось с 253,7 до 378,8 тыс. экземпляров за определенный период [24]. С одной стороны, это хоть какая-то хорошая новость для защитников языковых прав, с другой – такой факт свидетельствует, что доступ к беларусскоязычным изданиям в Беларуси усложняется для «простого» населения, становится не столько общим правом, сколько привилегией для избранного круга.
Пресса. За 1990–2020 гг. годовой тираж журналов по-беларусски уменьшился с 33,3 до 1 млн экземпляров, годовой тираж газет по-беларусски – с 312 до 79,6 млн экземпляров [25].
Книгопечатание. За 1990–2020 гг. годовой тираж книг и брошюр по-беларусски уменьшился с 9,3 до 3,1 млн экземпляров [26].
Медиа. В одном из сборников мы нашли данные о языке телевизионного вещания. К сожалению, они охватывают лишь один год, поэтому не дают возможности проследить и последовательно охарактеризовать динамику изменений. Но в любом случае отметим, что в 2011 г. беларусскоязычное вещание на телеканалах «государственного пакета» Республики Беларусь занимало 626 часов эфирного времени (при 35 302 русскоязычных часах) [27]. И прокомментируем этот факт как явное несоответствие положениям и нормам Всеобщей декларации лингвистических прав, которая определяет право сообщества на справедливое присутствие своего языка и своей культуры в средствах массовой информации [28].
Таким образом, можно констатировать последовательную потерю беларусским языком позиций во всех рассмотренных в свете статистических данных сферах.
Заметим при этом, что доступные в публичном формате данные официальной статистики, учитывающие языковой аспект, носят избирательный и фрагментарный характер. Как правило, имеющиеся статистические исследования оставляют беларусскости незначительную часть «образовательного-культурного» поля, и даже тогда они редко позволяют отследить долгосрочную динамику. Чтобы отразить последовательные изменения в определенных областях хотя бы в течение двух-трех десятилетий, нам пришлось собирать данные из разных статистических изданий. К тому же нынешняя официальная статистика абсолютно не отражает функционирование беларусского языка в таких сферах, как экономика и финансы, наука и технологии, трудовые отношения, медицина, армия, судопроизводство, делопроизводство и т. д.
Ежедневные проявления языковой дискриминации в Республике Беларусь
Тем временем в инфопространстве (в прессе, на сайтах профессиональных медиаресурсов и на частных страницах в социальных сетях) регулярно появляются и обсуждаются новости об очередном случае языковой дискриминации. А иногда и еще хуже – об открытых угрозах, давлении и репрессиях в отношении беларусскоязычных лиц. Зафиксированные факты [29] свидетельствуют, что языковые права нарушаются в различных сферах.
Образование
Эта сфера – одна из важнейших в частной и публичной жизни, поэтому основные свидетельства нарушений за последние десятилетия касаются именно разных ступеней образования. Насильственный перевод беларусских классов на русский язык после краткого возрождения в начале 1990-х годов начался с президентством А. Лукашенко. По свидетельству Беларусского Хельсинкского комитета (БХК), за 1994–1998 гг. в Беларуси были закрыты около 500 беларусских школ, в Минске не осталось ни одной беларусской школы, в Гродно – одна, в Могилеве в 1997/1998 учебном году вовсе не было набора в беларусские классы [30].
В 2020–2022 гг. ситуация продолжает ухудшаться: университету имени Нила Гилевича (учреждению, которое должно было стать единственным беларусскоязычным вузом) пришлось прервать процесс получения лицензии Министерства образования. В Гомеле – областном центре – нет ни одного образовательного учреждения с беларусским языком воспитания или обучения. Массово закрываются деревенские школы с беларусским языком обучения, часто являющиеся местными культурными центрами: например, с закрытием беларусской школы в деревне Смольгово остался без крова единственный в стране музей Владислава Сырокомли. По инициативе председателя Совета Республики Натальи Кочановой на русский язык обучения перевели беларусскую школу в Жировичах, что стало неожиданностью для учеников, родителей и педагогов. Историю Беларуси преподают по-русски даже в беларусскоязычных школах. В номинально беларусских группах и классах не выдерживается языковой формат: мероприятия проводятся по-русски, педагоги разговаривают с учениками по-русски на переменах, а иногда – и на занятиях. Не хватает учебников, пособий, рабочих тетрадей и дневников на беларусском языке. Нет беларусскоязычных логопедов и дефектологической литературы по-беларусски. На вступительных экзаменах в Лицей БГУ в 2021 году бланки и экзаменационные задания были предложены лишь по-русски. Стандартные заявки на зачисление новых учеников в школы предполагают обучение по-русски, заявки на беларусское обучение администрация учреждений отказывается принимать, при этом специалисты отделов образования впоследствии объясняют уменьшение количества беларусскоязычных учреждений незаинтересованностью родителей.
Вопреки всему, родители учеников демонстрируют мотивацию и порой добиваются открытия беларусскоязычных классов. Так, в Жодинской общеобразовательной школе № 6 в 2021 году учились два ученика. Мать одного из них, Анастасия Герилович, отмечает, что добиться открытия беларусскоязычного класса было сложно, отдел образования препятствовал этому. Можно сравнить эту ситуацию со случаем 1997 года, когда гродненец Ю. Мацко судился с властями, так как его дочери отказали в обучении по-беларусски. К сожалению, тогда судебный процесс закончился не в пользу истца [31].
Культура
В 1998 году в заявлении БХК отмечалось, что государственные издательства не печатают произведения Василя Быкова, из школьной программы вычеркивают произведения известных писательниц Натальи Арсеньевой и Ларисы Гениюш, местные власти отказываются предоставлять площадки и залы для концертов и других мероприятий на беларусском языке.
В 2022 году в Беларуси из 29 профессиональных театров постановки на беларусском языке идут всего в 6. Один из них – Театр юного зрителя – начал ставить спектакли на русском языке, в том числе и по произведению Василя Быкова. В Беларусской государственной филармонии в 2021 году не продлили трудовой контракт культурной деятельнице Ларисе Симакович, по ее словам, «на сегодняшний день там не осталось ни одного человека, который бы владел в той мере беларусским языком, как владею я». Национальное агентство по туризму снимает видеоролики, ориентированные на беларусского зрителя, по-русски и по-английски, беларусской версии у видео нет. Случается, что на библиотечных стендах нет ни одной беларусскоязычной книги ко Дню родного языка.
Радио и телевидение
В 1998 году в заявлении БХК отмечалось, что после закрытия беларусскоязычной радиостанции «Радио–101,2» не осталось ни одного беларусскоязычного независимого радиоканала. Из пяти массовых телеканалов на то время четыре были русскоязычными. На единственном беларусскоязычном канале беларусский язык занимал менее половины эфирного времени. Выше мы отмечали, что в одном из сборников Национального статистического комитета нашлись сведения о том, что в 2011 году беларусскоязычное вещание на телеканалах «государственного пакета» Республики Беларусь занимало 626 часов эфирного времени при 35 302 русскоязычных часах (то есть 1,7 %).
С тех пор тенденция на уменьшение беларусского языка в эфире государственного радио и телевидения не меняется: например, зрители сообщили, что в апреле 2021 года выпуск утренних новостей на телеканале «Беларусь 4 (Брест)» впервые вышел на русском языке. В приемной телерадиокомпании заявили, что переход на русский язык «ни с чем не связан».
Памятники и места памяти
Беларусский язык регулярно вытесняется государством с мест памяти и памятных объектов. В 2021 году Полоцкий райисполком решил переименовать по-русски беларусские названия геологических памятников. В 2022 году в Орше уличные и музейные указатели оформлены лишь по-русски и по-английски; в Гомеле среди предложенных общественности логотипов ко Дню города единственный беларусскоязычный вариант был выполнен с орфографическими ошибками; в Минске объекты, посвященные Году исторической памяти, подписали исключительно по-русски.
Товары и услуги
Язык рекламы, вывесок и уличных надписей в 1998 году – русский, говорится в тогдашнем заявлении БХК. О нынешней ситуации с уличными указателями мы рассказали в предыдущем блоке. Добавим, что в Орше в 2021 году переименовали всем известный магазин «Сузор’е» (это наименование даже стало неофициальным названием квартала) в «Продукты». Ранее сняли еще одну культовую оршанскую вывеску – «Раніца», вместо нее теперь – «Щедрый».
Что касается языка рекламы, важно отметить, что сегодня действует общественная инициатива «Умовы для мовы», активисты которой последовательно отправляют производителям запросы, чтобы на упаковках и этикетках товаров была информация по-беларусски. Иногда эти запросы удовлетворяются, но, к сожалению, не всегда. Свои отказы производители объясняют небольшим размером этикеток, ориентированностью на зарубежный рынок, предполагаемым увеличением себестоимости продукции при изменении дизайна.
Нормативные правовые акты, документация
В 1997 году в Палате представителей – законодательном органе – документы готовились лишь на русском языке, что вызвало протест одного из депутатов [32]. В том же 1997 году директор Новополоцкой электроцентрали издал приказ, предписывающий вести техническую документацию лишь по-русски [33]. Согласно заявлению БХК, в 1998 году ряд учреждений отказывался обслуживать граждан, выдавать документы на беларусском языке при записи актов гражданского состояния.
В наше время Национальный центр правовой информации по запросу общественной инициативы «Умовы для мовы» сообщил: по состоянию на 10 сентября 2021 года справочная база данных содержала 195 130 нормативных правовых актов, из которых 2729 приняты и/или изданы на беларусском языке, то есть 1,4 %, а еще в 2014 году их было 3,1 %.
На референдуме 26 февраля 2022 года люди отказывались голосовать в том числе потому, что не было бюллетеней на беларусском языке.
Следственные действия и судопроизводство
В 1997 году были случаи, когда участникам судебных процессов запрещали разговаривать на беларусском языке [34] или даже пытались взыскать с осужденных оплату переводческих услуг [35].
В наше время подобных случаев, к сожалению, не меньше. Изредка попытки добиться проведения следственных или судебных действий по-беларусски бывают успешными: так, в апреле 2021 года известный правозащитник Алесь Беляцкий, вызванный в качестве свидетеля на допрос в Следственный комитет, потребовал, чтобы допрос и протокол велись по-беларусски. В результате следственные мероприятия были перенесены, через несколько дней Алеся Беляцкого допросили и выпустили [36]. Протокол, права свидетеля, вопросы во время допроса, подписка о неразглашении информации были предоставлены на беларусском языке.
Но чаще функционеры отказывают заявителям в беларусскоязычном производстве. Например, в 2021 году Николай Попеко получил письменный ответ председателя суда Брестского района, что «оснований для ознакомления с материалами дела на беларусском языке нет». Когда на судебном заседании Николай Попеко попросил судью разговаривать с ним по-беларусски, он услышал грубый отказ: «Ты не в театре». В том же 2021 году в суде Ленинского района Гродно судья Петрова не удовлетворила ходатайство Татьяны Кашко по поводу ведения судебного заседания по-беларусски.
Репрессии, столкновения с карательными органами, физическое насилие
Еще в 1998 году БХК заявлял о случаях задержания и избиения сотрудниками силовых структур людей, говоривших на улице по-беларусски.
К сожалению, сегодняшние многочисленные факты не менее тревожны. Так, после массовых задержаний в 2020 году были свидетельства, что беларусскоязычных задержанных обозначали краской, чтобы впоследствии избивать с особой жестокостью.
В 2021 году в Волковыске задержали слушателей языковых курсов «Мова нанова», каждый задержанный должен был подписать бумагу, что его предупредили об административной ответственности за нарушение порядка организации или проведения массовых мероприятий. Марию Тихонову задержали в Минске во время съемок фильма, корреспондентка государственной газеты «СБ» Людмила Гладкая опрашивала ее под запись на видео в том числе насчет того, почему Мария разговаривает по-беларусски. Музыкант и журналист Илья Малиновский рассказал, что во время задержания слышал в свой адрес издевательские выражения, оскорбления и требования говорить по-русски от сотрудников Пинского РУВД. В Минске на 15 суток осудили 65-летнего Адама Шпаковского после жалобы соседей, что он «всех достал своим беларусским языком». Политзаключенному Володару (Владимиру) Цурпанову охранники Могилевской тюрьмы № 4 демонстрировали, что не понимают его языка, после посадили его за беларусскость в карцер на трое суток. Сотрудник Жодинского ИВС приказал Змитеру Дашкевичу писать в протоколе по-русски, после отказа ударил его.
В 2022 году политзаключенный Олег Кулеша сообщил в письме родственникам, что администрация Бобруйской исправительной колонии запретила ему разговаривать по-беларусски, для этого его вызвали на беседу. Алеся Циркунова задержали в Минске на входе в здание суда и осудили на 15 суток, а в административном протоколе о правонарушении было записано, что он задержан за бело-красно-белую символику и разговор по-беларусски. Марии Корженевской в Минске сотрудники ГУБОПиК приказали разговаривать на русском языке. Алесю Капуцкому сотрудники ИВС ОВД Молодечненского района приказали: «Разговаривай с нами на нормальном языке», сокамерники при этом на беларусский язык реагировали очень хорошо.
Таким образом, рассмотренный материал четко демонстрирует, что языковая дискриминация в Беларуси в последние годы не уменьшается. В условиях масштабного общественно-политического кризиса, роста самосознания и поиска беларусами собственной национальной идентичности конфронтация государства и носителей беларусского языка в 2020–2022 гг. лишь увеличилась. Беларусский язык остается под угрозой исчезновения, а его носители и активисты сталкиваются с серьезными препятствиями, а иногда и подвергаются опасности. По нашему мнению, чрезвычайно важно собирать и озвучивать случаи как языковой дискриминации, так и успешных попыток ее преодоления.
[1] Программные документы БНФ «Адраджэньне»: Зварот да грамадзян Беларусі, Праграма, Статут, Ухвалы (рэзалюцыі) Устаноўчага зьезду. Мн., 1989.
[2] Закон Белорусской Советской Социалистической Республики «О языках в Белорусской ССР» [Принят на четырнадцатой сессии Верховного Совета БССР одиннадцатого созыва 26 января 1990 года]. Мн: Беларусь, 1990.
[3] Постановление Совета Министров Республики Беларусь от 20 сентября 1990 г. № 240 «О Государственной программе развития белорусского языка и других национальных языков в Белорусской ССР».
[4] Конституция Республики Беларусь 1994 года.
[5] Сяргей Навумчык. Дзевяноста пяты. 2015. С. 116–160.
[6] Сяргей Запрудскі. Грамадскае сцвярджэнне беларускай мовы і парушэнні правоў беларускамоўных людзей // Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы. Вільня: Gudas, 2000.
[8] Закон Республики Беларусь от 13 июля 1998 г. № 187-З «О внесении изменений и дополнений в Закон Республики Беларусь “О языках в Республике Беларусь”».
[9] Конституция Республики Беларусь в редакции 12 октября 2021 г.
[10] Закон Республики Беларусь «О языках в Республике Беларусь» от 26 января 1990 г. № 3094-XІ, редакция 4 января 2021 г.
[11] Беларусский текст Всеобщей декларации прав человека – на сайте Управления Верховного комиссара ООН .
[12] Беларусский текст Всеобщей декларации лингвистических прав – на сайте Беларуского ПЭНа.
[13] Мы рассмотрели все доступные издания на сайте Национального статистического комитета Республики Беларусь в разделах «Сборники» и «Буклеты».
[14] «В качестве родного языка учитывался язык, который сам респондент считал родным. При затруднении респондента определить свой родной язык родным языком считался язык, который был усвоен первым в раннем детстве». Итоги переписи населения Республики Беларусь 2019 года: статистический сборник = Вынікі перапісу насельніцтва Рэспублікі Беларусь 2019 года: статыстычны зборнік. Мн.: Альтиора Форте, 2021. С. 16.
[16] «В качества языка, на котором респондент разговаривает дома, учитывался язык, который использовался для общения в семье или в быту». Там же. С. 16.
[18] Данные за 2005–2012 гг.: Образование в Республике Беларусь [2005–2012]: статистический сборник. Мн.: Национальный статистический комитет Республики Беларусь, 2013. С. 47; данные за 2013–2018 гг.: Образование в Республике Беларусь [2012–2019]: статистический сборник. Мн.: Национальный статистический комитет Республики Беларусь, 2019. С. 48; данные за 2020 г.: Образование в Республике Беларусь [2016–2020]: буклет. Мн.: Национальный статистический комитет Республики Беларусь, 2021. С. 13.
[19] Данные за 2005–2012 гг.: Образование в Республике Беларусь, 2013. С. 67; данные за 2013–2018 гг.: Образование в Республике Беларусь, 2019. С. 67; данные за 2020 г.: Образование в Республике Беларусь, 2021. С. 18.
[20] Данные за 2005–2012 гг.: Образование в Республике Беларусь, 2013. С. 124; данные за 2013–2018 гг.: Образование в Республике Беларусь, 2019. С. 116; данные за 2020 г.: Образование в Республике Беларусь, 2021. С. 25.
[21] Данные за 2005–2012 гг.: Образование в Республике Беларусь, 2013. С. 158; данные за 2013–2018 гг.: Образование в Республике Беларусь, 2019. С. 144; данные за 2020 г.: Образование в Республике Беларусь, 2021. С. 29.
[22] Данные за 2005–2012 гг.: Образование в Республике Беларусь, 2013. С. 76; данные за 2013–2018 гг.: Образование в Республике Беларусь, 2019. С. 74; данные за 2020 г.: Образование в Республике Беларусь, 2021. С. 19.
[23] Данные за 2005–2011 гг.: Культура в Республике Беларусь: статистический сборник. Мн.: Национальный статистический комитет Республики Беларусь, 2012. С. 75; данные за 2010–2016 гг.: Культура Республики Беларусь: статистический сборник. Мн.: Национальный статистический комитет Республики Беларусь, 2017. С. 43; данные за 2021 г.: Культура Республики Беларусь: буклет. Мн.: Национальный статистический комитет Республики Беларусь, 2022. С. 17.
[24] Данные за 2005–2011 гг.: Культура в Республике Беларусь, 2012. С. 76; данные за 2010–2016 гг.: Культура Республики Беларусь, 2017. С. 43; данные за 2021 г.: Культура Республики Беларусь, 2022. С. 17.
[25] Данные за 1990–2013 гг.: Изучаем Беларусь: статистика для школьников. Мн.: Национальный статистический комитет Республики Беларусь, 2014. С. 87; данные за 2013–2020 гг.: Республика Беларусь: статистический ежегодник. Мн.: Министерство статистики и анализа Республики Беларусь, 2021. С. 161.
[27] Культура в Республике Беларусь, 2012. С. 100.
[28] См., например, пункт 2 статьи 3 Всеобщей декларации лингвистических прав.
[29] Для анализа нынешних проявлений языковой дискриминации мы использовали данные мониторинга нарушений культурных прав и прав человека в отношении деятелей культуры за 2020–2022 гг. Мониторинг проводится беларусским ПЭНом на основании открытых источников.
[30] Здесь и далее данные БХК приводятся по публикации: Заява сходу Беларускага Хельсінскага Камітэта (1998) // Аняменне. З кронікі знішчэння беларускай мовы.
[31] Сяргей Запрудскі. Грамадскае сцвярджэнне беларускай мовы і парушэнні правоў беларускамоўных людзей.
[32] Ю. Ляшкевіч. Роля беларускай мовы ў рабоце парламента // Звязда, 1.02.1997.
[33] Сяргей Запрудскі. Грамадскае сцвярджэнне беларускай мовы і парушэнні правоў беларускамоўных людзей.
[34] Народная воля, 19.08.1997.
[36] Алесь Беляцкий был задержан 14 июля 2021 года, теперь он за решеткой.