(БЕЛ/РУ) Маніторынг парушэнняў культурных правоў і правоў чалавека ў дачыненні да дзеячаў культуры ў Беларусі. Студзень-Чэрвень 2021

---

Версия на русском языке ниже

---

Маніторынг парушэнняў культурных правоў і правоў чалавека ў дачыненні да дзеячаў культуры. Беларусь. Студзень-чэрвень 2021

Cамае сумнае, што я не бачу канца ўсяму гэтаму. Ідзе татальная зачыстка беларускага свету. Зачышчаюць па д’яблавым плане…

Вольга Бабкова, пісьменніца

   Беларускі ПЭН-цэнтр вядзе сістэмны збор інфармацыі аб рэалізацыі культурных правоў і правоў чалавека ў дачыненні да дзеячаў культуры. Са жніўня 2020 па цяперашні час мы з’яўляемся сведкамі і дакументалістамі спланаванага і надзвычай высокага ціску на ўсю свабодную супольнасць і дзеячаў сферы культуры ў прыватнасці. Гэта трагічны час для свабоды самавыяўлення, свабоды творчасці, свабоды думкі, etc. Грамадска-палітычны крызіс характарызуецца знявагай асноўных правоў і свабод чалавека, пераследам за іншадумства, цэнзурай, атмасферай страху і выцісканнем з краіны прыхільнікаў перамен.

   Гэты дакумент змяшчае статыстыку, прыклады, падрыхтаваныя на падставе збору і абагульнення інфармацыі з адкрытых крыніц, ліставання і асабістых гутарак з дзеячамі культуры за перыяд са студзеня па чэрвень 2021 года.

АГУЛЬНЫЯ ВЫНІКІ

За 1-е паўгоддзе 2021 года зафіксавана:

Колькасць парушэнняў за студзень-чэрвень большая за аб’ём сітуацый, зафіксаваных за ўвесь 2020-ы год (593) (Гаворка ідзе менавіта пра выпадкі 2020 га года, якія трапілі ў агляд маніторынгу на працягу таго года. Збіраючы дадзеныя па сітуацыях 2021-га года, мы таксама працягваем фіксаваць упушчаныя за 2020 год, г.зн. у рэальнасці іх было дакладна больш.). Можна сцвярджаць, што ціск і рэпрэсіі, якія асабліва моцна выявіліся са жніўня 2020 га года, пачынаючы з перыяду прэзідэнцкай кампаніі, па-ранейшаму не слабеюць, набываюць новыя формы і закранаюць усе шырэйшае кола суб’ектаў культуры Беларусі.

Дынаміка зафіксаваных парушэнняў, пачынаючы з 2020 года: 

ПАЛІТЫЧНЫЯ ВЯЗНІ

Па стане на 30 чэрвеня 2021 года 526 чалавек прызнаныя ў Беларусі палітычнымі зняволенымі. З агульнай колькасці палітвязняў 39 належаць да дзеячаў культуры для мэт гэтага маніторынгу.

Сярод іх:

• пісьменнік і грамадска-палітычны дзеяч Павел Севярынец – 25.05.2021 асуджаны да 7 гадоў калоніі ўзмоцненага рэжыму;
• адвакат, паэт і аўтар-выканаўца песень Максім Знак – знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 18.09.2020;
• мецэнат Віктар Бабарыка – 06.07.2021 (прысуды, якія сталі вядомыя на момант падрыхтоўкі тэксту) асуджаны на 14 гадоў калоніі ўзмоцненага рэжыму;
• паэт і рэжысёр Ігнат Сідорчык – 16.02.2021 асуджаны на 3 гады «хіміі» (так у прастамоўі называецца адзін з відаў пакаранняў па крымінальных артыкулах – абмежаванне волі з накіраваннем у папраўчую ўстанову адкрытага тыпу);
• актывіст анархісцкага руху, аўтар турэмнай літаратуры Мікалай Дзядок – знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 11.11.2020;
• літаратар і культуролаг Юлія Чарняўская – з 20.05.2021 знаходзіцца пад хатнім арыштам (без магчымасці выхаду на вуліцу і якой-небудзь камунікацыі са знешнім светам, за выключэннем адваката);
• аўтарка кнігі і журналістка Кацярына Андрэева (Бахвалава) – 18.02.2021 асуджаная на 2 гады калоніі агульнага рэжыму;
• паэт і сябра «Саюза палякаў Беларусі» Андрэй Пачобут – знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 27.03.2021;
• паэт, журналіст і медыяменеджар Андрэй Аляксандраў – знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 12.01.2021;
• музыкант і менеджар культурных праектаў Марыя Калеснікава – знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 12.09.2020;
• музыкант Ігар Банцар – 19.03.2021 асуджаны на 1,5 гады «хіміі»;
• бубнач Аляксей Санчук – 13.05.2021 асуджаны на 6 гадоў калоніі ўзмоцненага рэжыму;
• бард Анатоль Хіневіч – 24.12.2020 асуджаны на 2,5 гады калоніі;
• менеджар культурных праектаў і бізнесмен Аляксандр Васілевіч – знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 28.08.2020;
• менеджар культуры Эдуард Бабарыка – знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 18.06.2020;
• дырэктар канцэртнага агенцтва Іван Канявега – 04.02.2021 асуджаны на 3 гады калоніі;
• менеджар культуры Мія Міткевіч – 20.05.2021 асуджаная на 3 гады калоніі;
• менеджар культуры Лявон Халатран – 19.02.2021 асуджаны на 2 гады «хіміі»;
• старшыня «Саюзу палякаў Беларусі» Анжаліка Борыс – знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 23.03.2021;
• арт-даследчыца Ала Шарко – знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 22.12.2020;
• мастак Алесь Пушкін – знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 30.03.2021;
• акцёр Сяргей Волкаў – 06.07.2021 асуджаны на 4 гады калоніі ўзмоцненага рэжыму;
• мастак па святле Даніла Ганчароў – 09.07.2021 асуджаны на 2 гады калоніі;
• мастак Аляксандр Нурдзінаў – 05.02.2021 асуджаны на 4 гады калоніі ўзмоцненага рэжыму;
• мастак Уладзіслаў Макавецкі – 16.12.2020 асуджаны на 2 гады калоніі;
• архітэктар Арцём Такарчук – 20.11.2020 асуджаны на 3,5 гады калоніі;
• дызайнер і архітэктар Расціслаў Стэфановіч – знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 29.09.2020;
• дызайнер Максім Таццянок – 26.02.2021 асуджаны на 3 гады «хіміі»;
• аператар і гукарэжысёр Пётр Слуцкі – знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 22.12.2020;
• аўтар фільмаў і блогер Павел Спірын – 05.02.2021 асуджаны на 4,5 гады калоніі;
• UX / UI-дызайнер Дзмітры Кубараў – 24.03.2021 асуджаны на 7 гадоў калоніі ўзмоцненага рэжыму;
• паэтка і публіцыстка, студэнтка факультэта філасофіі і сацыяльных навук БДУ Ксенія Сырамалот – 16.07.2021 асуджаная на 2,5 гады калоніі;
• студэнткі факультэта эстэтычнай адукацыі БДПУ Яна Арабейка і Кася Будзько – 16.07.2021 асуджаныя на 2,5 гады калоніі;
• студэнтка факультэта экспазіцыйнага дызайну Акадэміі мастацтваў Марыя Каленік – 16.07.2021 асуджаная на 2,5 гады калоніі;
• былая студэнтка архітэктурнага факультэта БНТУ Вікторыя Гранкоўская – 16.07.2021 асуджаная на 2,5 гады калоніі;
• танцоры Ігар Ярмолаў і Мікалай Сасеў – 10.06.2021 асуджаныя на 5 гадоў калоніі ўзмоцненага рэжыму;
• мастачка, адлічаная з апошняга курсу студэнтка Акадэміі мастацтваў Анастасія Міронцава – 01.04.2021 асуджаная на 2 гады калоніі.

Менеджар культуры Дзяніс Чыкалёў часова мае статус «былога» палітвязня, паколькі на сёння знаходзіцца на свабодзе пад падпіскай аб нявыездзе, але ў хуткім часе, у мэтах выканання прысуду, будзе вымушаны адправіцца ў папраўчую ўстанову адкрытага тыпу (на «хімію»: асуджаны на 3 гады). 

За першае паўгоддзе 2021 года 24 дзеячы культуры з ліку тых, у дачыненні да каго вядзецца крымінальны пераслед, былі незаконна асуджаныя; сярод іх як тыя, хто прызнаныя палітвязнямі, так і асобы без гэтага статусу. 13 дзеячаў культуры асуджаныя на тэрмін ад 2 да 8 гадоў калоніі (7 чалавек – калоніі ўзмоцненага рэжыму), 9 чалавек – на 1,5-3 гады «хіміі», 2 – на 1-2 гады «хатняй хіміі» (абмежаванне волі без накіравання ў папраўчую ўстанову адкрытага тыпу).

Характэрная асаблівасць другой паловы паўгоддзя палягае ў тым, што дзеячы культуры, якія былі асуджаныя на «хімію» і адпушчаныя пасля абвяшчэння прысуду на некаторы час дадому, у чэрвені сталі атрымліваць накіраванні для адбыцця пакарання ва ўстановах адкрытага тыпу. Так, у чэрвені на «хімію» адпраўленыя менеджар культуры Лявон Халатран, паэт і рэжысёр Ігнат Сідорчык, музыкант Ігар Банцар і дызайнер Максім Таццянок. Абскарджанне ў судзе незаконных прысудаў не прывяло да змены ім меры стрымання.

Таксама ў фокусе нашага даследавання – умовы ўтрымання ў закрытых установах. У дадзены перыяд мы вылучаем 44 сітуацыі з апісаннем або згадваннем тых умоў, у якіх знаходзяцца зняволеныя. Гэта толькі тыя факты, што дайшлі да нас праз СМІ, праз публікацыі сваякоў. Мы разумеем, што існыя абмежаваныя крыніцы інфармацыі, цяжкасць, а часта адсутнасць ліставання са зняволенымі, жорсткія рамкі турэмнай цэнзуры не даюць нам магчымасці заяўляць аб паўнаце інфармацыі, але нават па наяўных фактах мы сцвярджаем пра тое, што ўмовы ўтрымання ў дачыненні да «палітычных» зняволеных уяўляюць сабой, як мінімум, жорсткае і прыніжальнае для годнасці абыходжанне, а ў шэрагу выпадкаў маюць прыкметы катаванняў.

Прыклады ўмоў утрымання ў зняволенні:

• Максім Знак перадаў, што ўжо 9 месяцаў не бачыў цемры. У яго камеры пастаянна ўключанае асвятленне.
• Падчас судовага паседжання 26 красавіка Зміцер Дашкевіч заявіў, што для «палітычных затрыманых стварылі паралельныя ўмовы: асобныя пад’ёмы, якія адрозніваюцца ад іншых зняволеных, праверкі ноччу, адсутнасць матрацаў, абразлівае стаўленне і адсутнасць перадач».
• У камеры, разлічанай на 4 чалавек, змяшчалася 12 чалавек. Валерый правёў 20 сутак без матраца і коўдры. 2 дні запар палітычных асуджаных прымусова выводзілі слухаць трансляцыю Усебеларускага Народнага Сходу. За 20 сутак арышту Валерыя ні разу не вадзілі ў душ і не перадавалі перадачу ад родных.
• «Адмысловым відам катаванняў з’яўляецца радыё, якое працуе кругласуткава, а часам і ноччу».
• Жонка Андрэя Пачобута паведаміла, што яму ў Следчы ізалятар не перадаюць лекі для сэрца. У Андрэя збіваецца сардэчны рытм. Лекі прынялі ў ізалятар Жодзіна, але не перадалі непасрэдна Пачобуту.
• «Ён не становіцца здаравей. Ён жоўтага колеру. Часам перастае жоўкнуць, становіцца нармальнага, белага. Потым шэрага, потым зноў жоўтага. Вочы ў яго ўвесь час у гноі. Звязкі на назе як былі парваныя і трэба рабіць аперацыю, так яны і будуць парваныя. У яго выпала пломба, ён не можа яе зрабіць у турме».
• «Жоўтая бірка з яе імем і прозвішчам. Адразу хачу ўдакладніць: не, гэта не адмысловая адзнака менавіта для палітычных. Але гэта сапраўды форма сегрэгацыі зняволеных – гэта значыць, не ўсё вязні ходзяць з жоўтымі біркамі, а толькі спецкантынгент, які складаецца на прафілактычным уліку за схільнасць да «экстрэмізму». Дарэчы, падобная сегрэгацыя – гэта не нейкае новаўвядзенне – такая практыка існуе мінімум з 2019 года».

Раней былі згаданыя сітуацыі адвольнага затрымання, крымінальнага пераследу, незаконнага асуджэння і некаторыя іншыя. Так выглядае спіс найбольш часта парушаных правоў у дачыненні да дзеячаў культуры і асоб, якія рэалізоўвалі свае культурныя правы. Іншадумства (погляды, адрозныя ад тых, што транслююць прадстаўнікі дзяржаўнай улады) – галоўная нагода пачаць пераслед чалавека.

Мы таксама фіксуем нарастанне выпадкаў дыскрымінацыі па прыкмеце мовы, выезд з краіны для забеспячэння асабістай бяспекі, права на карыстанне прадуктам культуры.

Асобнай увагі заслугоўвае прыцягненне да адміністрацыйнай і крымінальнай адказнасці за карыстанне нацыянальнай сімволікай. Гэтая практыка атрымала развіццё паўсюдна ў краіне. Да цяперашняга часу бел-чырвона-белы сцяг, герб «Пагоня» не прызнаныя экстрэмісцкімі, аднак людзей прыцягваюць да адказнасці не толькі за іх выкарыстанне, але і за свабодныя варыяцыі выкарыстання спалучэння колераў гістарычнай сімволікі. Выкарыстанне нацыянальнай сімволікі не з’яўляецца асноўным фокусам нашага даследавання, але толькі ў поле нашага зроку трапіла больш за 400 выпадкаў за паўгода па ўсёй краіне.

ХТО І ЯК ЗНАХОДЗІЦЦА Ў САМЫМ УРАЗЛІВЫМ СТАНОВІШЧЫ У БЯГУЧЫ ПЕРЫЯД

    ЛІТАРАТУРА

Пачынаючы са студзеня бягучага года, пад ціскам аказаліся недзяржаўныя выдавецтвы, выдаўцы, кнігараспаўсюднікі, незалежная прэса, у тым ліку з кантэнтам па культурнай тэматыцы, аўтары, а нярэдка – і самі чытачы. Так,

• У студзені былі затрыманыя і дапытаныя выдаўцы Генадзь Вінярскі і Андрэй Янушкевіч. У выдавецтвах «Янушкевіч» і «Кнігазбор» прайшлі ператрусы, была канфіскаваная маёмасць (камп’ютары, тэлефоны, кнігі). Рахункі абодвух выдавецтваў, а таксама кніжнай інтэрнэт-крамы knihi.by былі заблакаваныя і заставаліся такімі на працягу 146 дзён (амаль 5 месяцаў), пакуль 8 чэрвеня іх не разблакавалі.На працягу гэтага часу дзейнасць выдавецтваў была амаль паралізаваная, а самі арганізацыі – пад пагрозай закрыцця: не было магчымасці плаціць друкарням, праблемы з пошукам рэсурсаў для новых кніг, страты.
  У паўзе на сённяшні дзень знаходзіцца і выдавецтва «Логвінаў». Кнігарня зачыненая, працуе толькі онлайн.

• З рэгулярнасцю прыходзілі звесткі аб тым, што беларуская мытня не прапускала кнігі пэўных аўтараў і/або выдавецтваў. Так, не быў прапушчаны за мяжу раман Віктара Марціновіча «Рэвалюцыя» (адпраўнік – knihi.by). Не патрапіла да замежных заказчыкаў і кніга «Беларуская нацыянальная ідэя» аўтарства Дзмітрыя Лукашука і Максіма Гарунова. Перавыдадзены раман «Сабакі Еўропы» Альгерда Бахарэвіча, які прыбыў з Літвы на адрас выдавецтва «Янушкевіч» накладам 1000 асобнікаў, быў адпраўлены на мытны дагляд і экспертызу на прадмет наяўнасці (адсутнасці) у ім прыкмет праяўлення экстрэмізму. Заключэнне не было прадастаўленае па заканчэнні 30 каляндарных дзён, на сённяшні дзень наклад знаходзіцца на праверцы ўжо на працягу 3-х месяцаў.

• Кніга Кацярыны Андреевой (Бахвалавай) і Ігара Ільяша «Беларускі Данбас» была прызнаная экстрэмісцкай. Апеляцыйная скарга Ігара Ільяша на прызнанне кнігі экстрэмісцкім матэрыялам была адхіленая – яна застаецца ў дадзеным статусе. Журналіст Раман Васюковіч, які ажыццявіў увоз двух асобнікаў кнігі ў Рэспубліку Беларусь яшчэ да яе прызнання экстрэмісцкай, быў асуджаны і, у выніку, аштрафаваны на 20 базавых велічыняў (каля 220 даляраў ЗША).
• Па кнізе «Беларуская нацыянальная ідэя» было дадзенае заключэнне, што яна змяшчае «прыкметы праявы экстрэмізму». Інфармацыі пра суд, які прызнаў бы кнігу такой, не паступала, і ў афіцыйным спісе экстрэмісцкіх матэрыялаў яе на сённяшні дзень няма. Тым не менш, праходзіў судовы працэс у дачыненні да жыхара Мінскага раёна Ягора Старавойтава, якога судзілі за захоўванне гэтай кнігі, набытай у дзяржаўнай кнігарні і канфіскаванай да таго, як у ёй знайшлі «прыкметы праявы экстрэмізму». Суд па справе супраць Ягора Старавойтава спынілі толькі ў сувязі са сканчэннем тэрміну прыцягнення да адміністрацыйнай адказнасці (2 месяцы).

• Яшчэ адзін выпадак пакарання чытачоў – затрыманне пенсіянераў за «ўдзел у несанкцыянаванай акцыі» – чытанне ў цягніку кніг беларускіх пісьменнікаў: Ніла Гілевіча, Якуба Коласа, Уладзіміра Караткевіча і іншых класікаў. На допыце гэтыя кнігі былі названыя міліцыянерам «апазіцыйнай літаратурай».

• Зафіксаваныя факты дыскрэдытацыі шэрагу кніг сіламі нацыянальнага тэлебачання. Гэта кнігі аўтарства Уладзіміра Арлова («Імёны Свабоды»), Аляксандра Лукашука («Прыгоды АРА ў Беларусі»), Уладзіміра Някляева («Кон»), Паўла Севярынца («Нацыянальная ідэя»), Алега Латышонка («Жаўнеры БНР»), «Каліноўскі на Свабодзе» і «Слоўнік свабоды», выдадзеныя Радыё Свабода, Часопіс ARCHE і іншыя.

• Прадпрыемства «Белсаюздрук» аднабакова скасавала дамовы на рэалізацыю друкаваных выданняў, сярод якіх ёсць прэса з кантэнтам па тэме культуры: газета «Новы Час», часопіс «Наша Гісторыя». Адразу пасля «Белпошта» скасавала кантракт з дадзенымі выданнямі, і ў падпіску з ліпеня 2021 года іх ужо няма. Ад продажаў таксама адмовіліся некаторыя дзяржаўныя кнігарні.

• Вядома, што адміністрацыя «Белкнігі» зняла з паліц сваіх крамаў кнігі шэрагу аўтараў: Віктара Казько, Уладзіміра Някляева, Віктара Марціновіча і іншых. Таксама прадпрыемства датэрмінова скасавала дамову на рэалізацыю «Тэорый літаратуры ХХ стагоддзя» (кніга пад рэдакцыяй Леаніда Баршчэўскага).

• У бібліятэкі сталі прыходзіць цыркуляры з патрабаваннем прыбраць кнігі выдавецтва «Харвест» пра ваенную гісторыю. У прыватнасці, кнігі Віктара Ляхара «Ваенная гісторыя Беларусі. Героі. Сімвалы. Колеры» і «Ваенная сімволіка беларусаў. Сцягі і мундзіры». Таксама вядома, што прыбіраюць з дзяржаўных бібліятэк кнігі Альгерда Бахарэвіча.

     АРТ-ПРАСТОРЫ І АРГАНІЗАЦЫІ КУЛЬТУРЫ 

З пачатку 2021 года мы фіксавалі тэндэнцыю, накіраваную на стварэнне перашкодаў для дзейнасці незалежных культурніцкіх прастор. Гэтая тэндэнцыя не толькі развівалася цягам усяго паўгоддзя, але і трансфармавалася ў крайнія формы ціску на дадзеныя арганізацыі. Рэпрэсіі пачаліся з допытаў кіраўнікоў і ператрусаў, канфіскацыі дакументаў і маёмасці, працягнуліся ў выглядзе шматлікіх праверак Дэпартамента фінансавых расследаванняў, падатковай інспекцыі, падраздзяленняў міністэрства па надзвычайных сітуацыях, etc і перайшлі ў крайнюю форму адміністрацыйнага ціску – да ліквідацыі арганізацый.

• Так, у пачатку года ў аднабаковым парадку ўладальнік памяшкання скасаваў дамову арэнды з Культурным хабам «Ок16», у выніку чаго адмяніліся ўсе (пераважна тэатральныя) мерапрыемствы. Пазней прыходзілі з ператрусам у культурны цэнтр «Другі паверх» і Прастора КХ («Крылы халопа»). У красавіку МНС і санітарная станцыя прыйшлі ў івэнт-прастору «Месца», у выніку чаго пляцоўка была зачыненая да ліквідацыі парушэнняў.
• Вымушана зачыніліся гродзенскі бар і арт-прастора «Трэцяе месца», гомельскі Red Pub, чыніліся складанасці мінскім музычнаму клубу «Графіці» (клуб зачыніўся, але пазней змог адкрыцца зноў). Быў адменены фэст сучаснага мастацтва Moving Art Festival, і цалкам зачынілася арт-прастора MAF.
• Пачынаючы з красавіка, адміністрацыйны ціск узмацніўся і пачаў прымаць крайнія формы – ліквідацыю. Так, 19 красавіка Эканамічны суд Брэсцкай вобласці прыняў рашэнне аб ліквідацыі ТАА «Польская школа» («у мэтах абароны дзяржаўных і грамадскіх інтарэсаў»). 12 мая Эканамічны суд Горадні пастанавіў ліквідаваць культурна-асветніцкую ўстанову «Цэнтр гарадскога жыцця» (прычына – выстава Алеся Пушкіна, на якой нібыта была карціна, якая падпадае пад закон аб супрацьдзеянні экстрэмізму). 18 чэрвеня стала вядома пра ліквідацыю ў Брэсце сацыяльна-культурнай установы «Тэатр Крылы Халопа» і культурна-асветніцкай «Грунт будучыні». Падстава – ажыццяўленне дзейнасці, якая не адпавядае заяўленым у статуце мэтам і прадмету. 30 чэрвеня ўлады запатрабавалі спыніць у Беларусі дзейнасць Інстытута Гётэ і Германскай службы акадэмічных абменаў (DAAD) – асноўных арганізацый па вывучэнні нямецкай мовы і культуры ва ўсім свеце. (Па стане на першыя дні 2-га паўгоддзя вядома і аб ліквідацыі брэсцкага Агенцтва рэгіянальнага развіцця «Дзедзіч», які праводзіў фестываль культуры і іншыя культурныя мерапрыемствы).
• Яшчэ адзін спосаб ціску на арганізацыі – пазапланавыя праверкі ад Міністэрства юстыцыі. Грамадскія арганізацыі сталі атрымліваць лісты аб правядзенні ў іх адрас маніторынгу на прадмет адпаведнасці дзейнасці патрабаванням беларускага заканадаўства. Спіс запытаных дакументаў ідзе на дзясяткі пунктаў, закранае парадку 3-4 гадоў дзейнасці арганізацыі, а самі лісты з паведамленнем аб пачатай праверцы прыходзяць з тыднёвай затрымкай, у выніку чаго на збор дакументаў застаюцца лічаныя дні, калі не суткі. Вядома, што такі ліст атрымалі «Беларускі ПЭН-цэнтр», «Беларускі камітэт Міжнароднай Рады па помніках і мясцінах (ІКАМОС)». (Па стане на першыя дні 2-га паўгоддзя таксама вядома аб атрыманні такога ліста «Згуртаваннем беларусаў свету Бацькаўшчына», «Саюзам беларускіх пісьменнікаў»). Па стане на канец чэрвеня вядома, што, у прыватнасці, «Беларускі камітэт ІКАМОС», па выніках праверкі, атрымаў ад Міністэрства юстыцыі ліст з вынясеннем арганізацыі папярэджання ў сувязі з парушэннямі ёю заканадаўства і неабходнасцю прыняцця комплексу мер па іх ліквідацыі.

 КАМЕРЦЫЙНЫЯ АРГАНІЗАЦЫІ 

Яшчэ ў 2020 годзе была фактычна аб’яўленая вайна камерцыйным ініцыятывам, якія будавалі бізнес на нацыянальным сегменце (нацыянальныя сімвалы, сувеніры). Так, на працягу ўсяго паўгоддзя, а асабліва часта ў яго першай палове, па ўсёй Беларусі фіксаваліся факты стварэння перашкодаў для дзейнасці крам, якія гандлявалі нацыянальнай сімволікай і адзеннем: «Князь Вітаўт», Symbal.by, «Росквіт», «Мой модны кут», Vokladki, БЧБ.бел, «Адметнасць», «Цудоўная крама», «Хамелеон», LSTR Adzieńnie, майстэрні moj rodny kut, брэнду дызайнерскага адзення Honar. У крамы і / або да ўладальнікаў прыходзілі з праверкай супрацоўнікі разнастайных службаў: МНС, ДФР, Аддзел па барацьбе з эканамічнымі злачынствамі, Аддзел па барацьбе з арганізаванай злачыннасцю, міліцыя, АМАП, Інспекцыя па ахове працы, Дзяржстандарт і інш. Яшчэ і ў чэрвені ў краму «Адметнасць» прыходзілі таксама прадстаўнікі аддзела ідэалогіі гарвыканкама з прэтэнзіямі да тавараў у чырвона-белай каляровай гаме.

Частка крам і арганізацый была вымушаная спыніць сваю дзейнасць цалкам або часткова:

• Так, на сённяшні дзень у сувязі са шматлікімі праверкамі, судамі, штрафамі і арыштам прадукцыі не працуе брэсцкая інтэрнэт-крама «Князь Вітаўт».
• Не працуюць афлайн-крама і самавываз Symbal.by. Крама займаецца толькі продажам лічбавых тавараў.
• Офлайн крама «Мой модны кут» больш не існуе на ранейшым месцы, пакуль працуе праз сайт.
• Абвясціла аб вымушаным закрыцці «Будзьма-крама».
• Пра хуткае закрыццё (па эканамічных прычынах) паведаміла Гомельская крама «Мроя».

   ПЫТАННІ СПРЭЧНАЙ ГІСТАРЫЧНАЙ ПАМЯЦІ

Асобная тэма, якая праходзіць і ў кантэксце парушэння правоў дзеячаў культуры, культурных правоў, але і якая займае асобнае месца ў дыскурсе чыноўнікаў – тэма адносін да спрэчных пытанняў гістарычнай памяці.

На мове прадстаўнікоў дзяржапарату яна гучыць як «недапушчэнне гераізацыі нацызму». Так, у Магілёўскай вобласці створаная працоўная група па расследаванні крымінальнай справы па факце генацыду беларускага народа ў гады Вялікай Айчыннай вайны, а навуковы супрацоўнік Інстытута філасофіі НАН Беларусі Аляксей Дзермант прапануе сабраць, задакументаваць і прад’явіць падобныя факты заходнім «партнёрам»; у першым чытанні дэпутатамі Парламента прыняты законапраект аб недапушчэнні рэабілітацыі нацызму, а Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь разам з Брэсцкім абласным і Бярозаўскім райвыканкамам правяло акцыі, прысвечаныя падзеям на месцы канцлагера ў Бярозе-Картузскай (цяпер г. Бяроза, Брэсцкая вобласць), хоць раней улады не праяўлялі цікавасці да гэтага месца.

Што тычыцца парушэнняў у рамках дадзенай тэматыкі:

• Мерапрыемства, праведзенае 28 лютага па нагоды Дня памяці «адрынутых салдат» у польскай сацыяльнай школе скаўтаў імя Рамуальда Траўгута ў Брэсце, было расцэненае як гераізацыя нацызму, што прывяло да масіраванага ціску на польскую супольнасць, «Польскай справы» і антыпольскай культурнай палітыкі ў цэлым. У выніку ў сакавіку быў затрыманы кіроўны склад не прызнанага ў Беларусі Саюза палякаў, прайшлі ператрусы ва ўстановах у Гродне, Брэсце, Баранавічах, Лідзе, Ваўкавыску, да гэтага часу працягваецца ціск на сябраў і актывістаў Саюза палякаў, польскую меншасць па ўсёй Беларусі. Старшыня Саюза палякаў Анжаліка Борыс і сябар саюза Андрэй Пачобут з сакавіка знаходзяцца ў зняволенні, у дачыненні да іх вядзецца крымінальны пераслед. Дырэктар ТАА «Польская школа» Ганна Панішава, кіраўніца Лідскага аддзялення «Саюза палякаў» Ірэна Бярнацкая і дырэктар грамадскай школы пры «Саюзе палякаў у Ваўкавыску» Марыя Цішкоўская таксама з сакавіка знаходзіліся ў зняволенні пад такім жа крымінальным пераследам, 2 чэрвеня стала вядома, што ўтраіх яны былі вывезеныя ў Польшчу. Анжаліка Борыс і Андрэй Пачобут ад дэпартацыі адмовіліся. Усе яны былі прызнаныя палітвязнямі.
• У канцы сакавіка былі заведзеныя крымінальныя справы на Алеся Пушкіна (мастака) і Паўла Мажэйку (кіраўніка цэнтра) за дэманстрацыю партрэта ўдзельніка антыбальшавіцкага пасляваеннага падполля Яўгена Жыхара на выставе ў «Цэнтры гарадскога жыцця» ў г. Гродна. (Заўв.: Цэнтр знаходзіцца ў стадыі ліквідацыі). Алесь Пушкін з 30 сакавіка ўтрымліваецца ў Следчым ізалятары, прызнаны палітвязнем. Некалькі дзеячаў культуры былі дапытаныя ў Следчым камітэце ў якасці сведак па крымінальнай справе «Мажэйкі – Пушкіна».
• Таксама ў сакавіку пад пагрозай распачынання крымінальнай справы ў дачыненні да акцёраў быў адменены паказ спектакля «Кадыш» (таксама павінен была праходзіць у «Цэнтры гарадскога жыцця» ў г. Гродна, тэма спектакля – «Халакост»).
• Зафіксаваная публікацыя дыфамацыйнага характару ў дачыненні да літаратурнай Прэміі імя Наталлі Арсенневай і ў адрас самой пісьменніцы Наталлі Арсенневай-Кушаль, дзе яна называецца «калабаранткай», што пакланялася бел-чырвона-беламу сцягу, ёй прыпісваюцца нібыта антысеміцкія публікацыі падчас акупацыі. (Заўв.: Наталля Арсеннева-Кушаль – аўтар гімна «Магутны Божа», напісанага ў 1943 годзе, за яго выкананне сёння прыцягваюць да адказнасці).

 ЦЭНЗУРА І СВАБОДА ТВОРЧАСЦІ

Вядзецца крымінальны пераслед мастака Алеся Пушкіна, падпалі пад цэнзуру аўтары, кнігі і выдавецтвы, а таксама выставы, спектаклі, канцэрты, гімн «Магутны Божа» і іншае.

• Так, музыкам і артыстам сцэны адмаўлялі ў выдачы гастрольных пасведчанняў: «Каста», J: Морс, «РСП» і інш., СХТ не атрымаў дазвол на спектакль «Бывший сын» паводле рамана Сашы Філіпенкі, а «Тэатр Ч» не можа знайсці пляцоўку, каб сыграць свой знакавы спектакль «Дзяды».
• Менш за гадзіну прапрацавала выстава Максіма Сарычава «Я амаль магу чуць птушак», прысвечаная Малому Трасцянцу – найбуйнейшаму нацысцкаму лагеру смерці.
• На наступны дзень пасля адкрыцця зачыніліся выстава «Машына дыхае, а я – не», прысвечаная беларускім медыкам і тым выклікам, з якімі яны сутыкнуліся за год пандэміі (Заўв.: праходзіла ў івэнт-прасторы «Месца»).
• На два дні раней за тэрмін была спыненая вялікая выстава мастацкай групы «Пагоня», якая ўключала і працы «Аква/арэлі+» Алеся Марачкіна (дзве з карцін былі прысвечаныя Ніне Багінскай і Раману Бандарэнка – знакавым асобам пратэстнага руху ў Беларусі).
• Без тлумачэння прычын у абласным краязнаўчым музеі Віцебска не адбылася фотавыстава Віктара Барысенкава «Самы час успомніць». («Падобна, што нехта ўбачыў у фотаздымках разбураных цэркваў ідэалагічную дыверсію»). Некалькімі днямі раней была адмененая і лекцыя краязнаўцы ў абласной бібліятэцы.
• Па незалежных ад Сяргея Тарасава прычынах была перанесена прэзентацыя яго кнігі «Еўфрасіння – Офрасіння – Аўфрасіння. Яе час, яе крыж».
• З выставы ў Гродне Надзі Букі «Асабістая справа» з экспазіцыяй у 56 палотнаў 6 раптоўна зніклі – як аказалася, гэта тыя, якія маюць пэўнае спалучэнне белага і чырвонага (характэрна, што некаторыя з іх былі напісаныя да 2020 года).
• Асцерагаючыся за магчымы пераслед аўтараў, на нявызначаны тэрмін перанесла свой онлайн-фестываль каманда фестывалю дакументальнага кіно WATCH DOCS Belarus. Спектакль «Белый кролик, красный кролик» HomoСosmos тэатра адмяняўся ўжо з дзясятак разоў. Школьныя ідэолагі сочаць, каб вучняў вадзілі ў дзяржаўныя музеі, а не ў прыватныя. У гродзенскім бары адцэнзуравалі меню (запатрабавалі заляпіць твары і імёны), у якім былі надрукаваны партрэты вядомых беларусаў. РТБД зняў з рэпертуару спектакль «Чарнобыльская малітва» (пастаўлены паводле твора нобелеўскага лаўрэата Святланы Алексіевіч). А Святлана Алексіевіч на сёння адна, напэўна, з самых цензураваных пісьменніц: яе імя выкраслілі з вокладкі часопіса, не дазволілі згадваць у школе на ўроку літаратуры, а дзяржаўныя СМІ шматкроць ганілі яе гонар і дзелавую рэпутацыю. 

 ДЗЯРЖАЎНАЯ ПАЛІТЫКА Ў СФЕРЫ КУЛЬТУРЫ І ФІНАНСАВАННЕ 

Раней ужо былі прыведзеныя прыклады парушэнняў у рамках кожнай з трох груп правоў: групы грамадзянскіх і палітычных правоў (пераслед за іншадумства, адвольнае затрыманне, умовы ўтрымання ў закрытых установах, дыфамацыйныя выказванні і іншыя); групы культурных правоў (цэнзура, свабода творчасці, права на карыстанне сімволікай) і групы сацыяльна-эканамічных правоў (вымушанае спыненне дзейнасці, канфіскацыя маёмасці, стварэнне адміністрацыйных перашкод для ажыццяўлення дзейнасці і ліквідацыя як яго крайняя форма).

Яшчэ адзін тып парушэнняў у рамках сацыяльна-эканамічных правоў – абмежаваны і выбарачны характар дзяржаўнай падтрымкі, пры якім недзяржаўныя актары культуры практычна цалкам выключаныя з гэтай сістэмы, не маюць субсідый і прэферэнцый, якія распаўсюджваюцца пераважна на дзяржаўныя ўстановы культуры. Так, 

• У канцы сакавіка выйшла пастанова Саўміна са змененым пералікам грамадскіх аб’яднанняў, саюзаў і асацыяцый, фондаў, для якіх вызначаны паніжальны каэфіцыент 0,1 да базавай стаўкі арэнднай платы. І з красавіка для 93 арганізацый кошт арэнды памяшканняў вырас у 10 разоў, пра што большасць з іх не ведалі і не паспелі падрыхтавацца загадзя. Сярод грамадскіх арганізацый у спісе ёсць і тыя, чыя дзейнасць непасрэдна ўплывае на культурную сферу краіны: «Беларуская бібліятэчная асацыяцыя», «Беларускі саюз дызайнераў», «Беларускі саюз кампазітараў», «Беларускі саюз мастакоў», «Беларускі фонд культуры», «Беларуская асацыяцыя клубаў «ЮНЕСКА», «Беларускі альянс танцавальнага спорту».
• Складаная сітуацыя ў краіне і з прыватнымі музеямі. Калі дзяржаўныя музеі датуюцца дзяржавай, то прыватныя знаходзяцца па-за падтрымкай і на мяжы выжывання. Так, спецыяльная камісія ў гарвыканкаме пазбавіла паніжальнага каэфіцыента на арэнду гарадзенскі «Цікавы музей», рахункі выраслі ў 6 разоў. У сярэдзіне красавіка стала вядома, што музей зачыніўся. Музею гарадскога побыту і гісторыі горада Гродна таксама павысілі арэнду. Пакуль гаспадар пакрывае выдаткі за свой кошт, каб захаваць музей. Адчуваюць складанасці і знаходзяцца на мяжы выжывання музеі архітэктурных мініяцюр – Grodno Mini і мінскі «Краіна міні».

• Іншыя прыклады: 

• • мае складанасці з аплатай па рахунках адна з найстарэйшых арганізацый у краіне – «Таварыства беларускай мовы ім. Францыска Скарыны». У 2020 годзе арэнду памяшкання ёй удалося аплаціць толькі дзякуючы ахвяраванням;
  • ледзь выжывае адзінае ў Беларусі выдавецтва, якое спецыялізуецца на выпуску краязнаўчай і сувенірнай літаратуры «Рыфтур», краязнаўчы Інтэрнэт-рэсурс planetabelarus.by;
  • складаная сітуацыя ў рэгіёнах. Напрыклад, змагаюцца за апошняе культурнае месца ў глушы – бібліятэку – у в. Лелікава Кобрынскага раёна, куды прыйшлі звесткі аб тым, што яе закрываюць.

ПРАВА НА ПРАЦУ

Гэтае ж права адносіцца да групы сацыяльна-эканамічных правоў і ўваходзіць у «Топ-10» найбольш часта парушаных на працягу 1-га паўгоддзя 2021 года.

Амаль у кожнай сітуацыі звальнення, зафіксаванай у маніторынгу, парушэнне права на працу спалучанае з пераследам за іншадумства і правам на свабоду выказвання меркавання, бо менавіта гэтыя два складнікі прыводзілі да таго, што дзеячаў культуры, раней заўважаных у актыўнай грамадзянскай пазіцыі, звальнялі наўпрост з іх месцаў працы або стваралі ўсе ўмовы, каб яны самі адтуль сыходзілі.

Адбываліся звальненні / не падаўжэнні кантрактаў супрацоўнікам

  тэатраў: Магілёўскага абласнога драматычнага тэатра, Гродзенскага абласнога драматычнага тэатра, Нацыянальнага акадэмічнага тэатра імя Янкі Купалы, Вялікага тэатра Беларусі, Нацыянальнага акадэмічнага драматычнага тэатра ім. Максіма Горкага;

  музеяў: Музея гісторыі Магілёва, Навагрудскага гісторыка-краязнаўчага музея, Дома-музея Адама Міцкевіча ў Навагрудку, Музея Беларускага Палесся, Дзяржаўнага музея гісторыі беларускай літаратуры і іншых;

  адукацыйных устаноў: Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў, Гродзенскага дзяржаўнага музычнага каледжа, Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы, Полацкага дзяржаўнага ўніверсітэта, Магілёўскага дзяржаўнага ўніверсітэта, Мінскага дзяржаўнага лінгвістычнага ўніверсітэта і іншых устаноў.

ДЫСКРЫМІНАЦЫЯ ПА ПРЫКМЕЦЕ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ

Зафіксавана 33 сітуацыі дыскрымінацыі па прыкмеце мовы. У пераважнай большасці гаворка ідзе пра беларускую мову (на другім месцы – польская). Сітуацыі датычаць як прыватных асоб і арганізацый, так і дыскрымінацыі мовы на нацыянальным узроўні.

Так, сабраныя дадзеныя аб тым, што

У побыце:

У Мінску затрымалі 65-гадовага пенсіянера Адама Шпакоўскага, суседзі скардзіліся на яго за тое, што ён «ўсіх дастаў сваёй беларускім мовай».

14 чэрвеня Юлія звярнулася да лекара ў Мінскую раённую паліклініку № 19. Вітаючыся, яна размаўляла на беларускай мове. У адказ лекар стаў павышаць голас і сказаў, каб Юлія размаўляла на «нармальнай мове».

У месцах затрымання:

13 мая Зміцер Дашкевіч пасля адбыцця адміністрацыйнага арышту ў Ізалятары часовага ўтрымання Жодзіна напісаў у пратаколе на беларускай мове, што канфіскаваныя рэчы атрымаў у поўным аб’ёме і прэтэнзій не мае. Супрацоўнік ізалятару сказаў, каб Дашкевіч пісаў у пратаколе па-руску. Зміцер адмовіўся, за што атрымаў удар у плечы.

Валадара Цурпанава другі раз пасадзілі ў карцар на трое сутак за тое, што ён размаўляе на беларускай мове.

Ілля Маліноўскі расказаў, што падчас затрымання і знаходжання ў Пінскім РУУС (Раённае ўпраўленне ўнутраных спраў) 22 красавіка пачуў у свой адрас здзеклівыя выразы, абразы і патрабаванні размаўляць па-руску.

На прадпрыемствах:

Шэраг вытворцаў адмаўляецца выкарыстоўваць беларускую мову на ўпакоўках і этыкетках сваёй прадукцыі.

У многіх адсутнічае беларускамоўная версія сайту.

У адукацыі:

Улады робяць усё магчымае, каб не ліцэнзаваць адукацыйную дзейнасць Універсітэта імя Ніла Гілевіча – ВНУ з беларускай мовай навучання, створанага «Таварыствам беларускай мовы» у 2018 годзе.

Па-за падтрымкай аказваюцца і беларускамоўныя класы. Напрыклад, у вёсцы Амелянец Камянецкага раёна Брэсцкай вобласці закрываюць сельскую школу, у якой навучанне вядзецца на беларускай мове. Паводле афіцыйнай версіі – праз адсутнасць неабходных умоў і малой колькасці вучняў.

Складанасці з адкрыццём беларускамоўнага класа, бо аддзел адукацыі ставіць перашкоды. А агульнаадукацыйная школа можа адмовіць у прадстаўленні навучання на беларускай мове.

У рэгіёнах Беларусі навучанне беларускай мовы знізілася да ўзроўню замежнага.

Існуе вялікая праблема адсутнасці беларускамоўных лагапедаў, а таксама дэфекталагічны літаратуры на беларускай мове.

ІНШЫЯ КУЛЬТУРНЫЯ ПРАВЫ

Апроч згаданых у раздзеле «Літаратура» выпадкаў пакарання за перавоз, захоўванне або чытанне кніг, а таксама фактаў дыскрымінацыйнага стаўлення да беларускай мовы, зафіксаваныя і іншыя выпадкі парушэння культурных правоў беларусаў. У прыватнасці:

• Стварэнне перашкодаў у ажыццяўленні права на карыстанне прадуктам культуры: адвольнае затрыманне слухачоў курсаў беларускай мовы ў Ваўкавыску; канвойнае суправаджэнне экскурсій або затрыманне экскурсантаў у Полацку, Навагрудку, Мінску; арышт і суды ў дачыненні да гледачоў канцэрту ў Смалявічах; адвольнае затрыманне і асуджаныя суткі адміністрацыйнага арышту гледачам спектакля «Белый кролик, красный кролик».
• Парушэнні, звязаныя з выкананнем Закона «Аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны».

ІНШАЕ:

Таксама асобна, не ў асноўным маніторынгу, фіксуюцца шматлікія выпадкі:

• Мэтанакіраванай дыскрэдытацыі дзеячаў культуры ў дзяржаўных СМІ.
• Барацьбы з знакамі (ліквідацыя бел-чырвона-белай сімволікі) і акцыямі салідарнасці пратэстнага руху.
• Нізкага менеджменту дзяржаўнай палітыкі ў сферы культуры: памеры бюджэтавання дзяржаўных святаў, новыя прызначэнні, факты прапаганды, планы, прымусовая падпіска на газеты і іншыя.

ІНШЫЯ СТРАТЫ Ў КУЛЬТУРНАЙ СФЕРЫ:

Змушана зачыняюцца або знаходзяцца ў вельмі цяжкім фінансавым становішчы крамы дзіцячых кніг па ўсёй краіне.

Разам з вымушаным ад’ездам з краіны ў мэтах забеспячэння асабістай бяспекі, з’язджаюць з краіны творчыя людзі і ў пошуку самарэалізацыі. Так, у пачатку 2021 года з’ехалі ў Літву, страціўшы працу, акцёры Гродзенскага тэатра. 9 ліпеня ў Вільні прайшоў першы спектакль з іх удзелам. Сучасны мастацкі тэатр вымушана эміграваў з Беларусі і аднавіў працу ў Кіеве, 20 мая менавіта там адбылася прэм’ера спектакля па матывах рамана Сашы Філіпенкі «Бывший сын». Як мінімум на бліжэйшы год эміграваў у Польшчу ўнікальны акардэаніст і кампазітар Ягор Забелаў. Гісторык, кандыдат мастацтвазнаўства, звольнены з універсітэта выкладчык Яўген Малікаў з’ехаў на гадавую стажыроўку ў Польшчу, і іншыя выпадкі. 

ЗАМЕСТ ЗАКЛЮЧЭННЯ

 Цяжка служыць мастацтву, калі «ў краіне не да законаў», калі парушаныя ўсе нормы – прававыя і чалавечыя.

Алена Гіронак, акторка

---

Версия на русском языке

---

Мониторинг нарушений культурных прав и прав человека в отношении деятелей культуры. Беларусь. Январь-Июнь 2021

Самое печальное, что я не вижу конца всему этому. Идёт тотальная зачистка беларусского мира. Уничтожают по дьявольскому плану…

Ольга Бобкова, писательница

  Беларусский ПЕН-центр ведет системный сбор информации о реализации культурных прав и прав человека в отношении деятелей культуры. С августа 2020 по настоящее время мы являемся свидетелями и документалистами спланированного и чрезвычайно высокого давления на все свободное общество и деятелей сферы культуры в частности. Это трагическое время для свободы самовыражения, свободы творчества, свободы мнения, etc. Общественно-политический кризис характеризуется попранием основных прав и свобод человека, преследованиями за инакомыслие, цензурой, атмосферой страха и вытеснением из страны сторонников перемен. 

  Этот документ содержит статистику, примеры, подготовленные на основании сбора и обобщения информации из открытых источников, переписки и личных бесед с деятелями культуры за период с января по июнь 2021 года. 

ОБЩИЕ РЕЗУЛЬТАТЫ

За 1-е полугодие 2021 года зафиксировано:

Количество нарушений за январь-июнь – больше объема ситуаций, зафиксированных за весь 2020-й год (593) (Речь идет именно про случаи 2020-го года, которые попали в обзор мониторинга в течение того года. Собирая данные по ситуациям 2021-го года, мы также продолжаем фиксировать упущенные за 2020 год, т.е. в реальности их, определенно, было больше.). Можно утверждать, что давление и репрессии, особенно сильно проявившиеся с августа 2020-го года, начиная с периода президентской кампании, по-прежнему не ослабевают, приобретают новые формы и затрагивают все более широкий круг субъектов культурны Беларуси. 

Динамика зафиксированных нарушений, начиная с 2020 года:

ПОЛИТИЧЕСКИЕ ЗАКЛЮЧЕННЫЕ 

По состоянию на 30.06.2021 526 человек признаны в Беларуси политическими заключенными. Из общего числа политзаключенных 39 относятся к деятелям культуры для целей настоящего мониторинга. 

Среди них: 

• писатель и общественно-политический деятель Павел Северинец – 25.05.2021 приговорен к 7 годам колонии усиленного режима;
• адвокат, поэт и автор-исполнитель песен Максим Знак – находится в Следственном изоляторе с 18.09.2020;
• меценат Виктор Бабарико – 06.07.2021 (приговоры, которые стали известны на момент подготовки текста) приговорен к 14 годам колонии усиленного режима;
• поэт и режиссер Игнат Сидорчик – 16.02.2021 приговорен к 3 годам «химии» (так в просторечье называется один из видов наказаний по уголовным статьям – ограничение свободы с направлением в исправительное учреждение открытого типа);
• активист анархистского движения, автор тюремной литературы Николай Дедок – находится в Следственном изоляторе с 11.11.2020;
• литератор и культуролог Юлия Чернявская – с 20.05.2021 находится под домашним арестом (без возможности выхода на улицу и какой-либо коммуникации с внешним миром, за исключением адвоката); 
• автор книги и журналистка Катерина Андреева (Бахвалова) – 18.02.2021 приговорена к 2 годам колонии общего режима;
• поэт и член «Союза поляков» Андрей Почобут – находится в Следственном изоляторе с 27.03.2021;
• поэт, журналист и медиаменеджер Андрей Александров – находится в Следственном изоляторе с 12.01.2021;
• музыкант и менеджер культурных проектов Мария Колесникова – находится в Следственном изоляторе с 12.09.2020;
• музыкант Игорь Банцер – 19.03.2021 приговорен к 1,5 годам «химии»; 
• барабанщик Алексей Санчук – 13.05.2021 приговорен к 6 годам колонии усиленного режима;
• бард Анатолий Хиневич – 24.12.2020 приговорен к 2,5 годам колонии; 
• менеджер культурных проектов и бизнесмен Александр Василевич – находится в Следственном изоляторе с 28.08.2020; 
• менеджер культуры Эдуард Бабарико – находится в Следственном изоляторе с 18.06.2020; 
• директор концертного агентства Иван Коневега – 04.02.2021 приговорен к 3 годам колонии;
• менеджер культуры Миа Миткевич – 20.05.2021 приговорена к 3 годам колонии;
• менеджер культуры Левон Халатрян – 19.02.2021 приговорен к 2 годам «химии»; 
• председательница «Союза поляков в Беларуси» Анжелика Борис – находится в Следственном изоляторе с 23.03.2021;
• арт-исследовательница Алла Шарко – находится в Следственном изоляторе с 22.12.2020; 
• художник Алесь Пушкин – находится в Следственном изоляторе с 30.03.2021;
• актер Сергей Волков – 06.07.2021 приговорен к 4 годам колонии усиленного режима; 
• художник по свету Данила Гончаров – 09.07.2021 приговорен к 2 годам колонии; 
• художник Александр Нурдинов – 05.02.2021 приговорен к 4 годам колонии усиленного режима; 
• художник Владислав Маковецкий – 16.12.2020 приговорен к 2 годам колонии; 
• архитектор Артем Токарчук – 20.11.2020 приговорен к 3,5 годам колонии; 
• дизайнер и архитектор Ростислав Стефанович – находится в Следственном изоляторе с 29.09.2020;
• дизайнер Максим Татьянок – 26.02.2021 приговорен к 3 годам «химии»;  
• оператор и звукорежиссер Петр Слуцкий – находится в Следственном изоляторе с 22.12.2020;
• автор фильмов и блогер Павел Спирин – 05.02.2021 приговорен к 4,5 годам колонии;
• UX/UI-дизайнер Дмитрий Кубарев – 24.03.2021 приговорен к 7 годам колонии усиленного режима; 
• поэт и публицист, студентка факультета философии и социальных наук БГУ Ксения Сыромолот – 16.07.2021 приговорена к 2,5 годам колонии;
• студентки факультета эстетического образования БГПУ Яна Оробейко и Кася Будько – 16.07.2021 приговорены к 2,5 годам колонии;
• студентка факультета экспозиционного дизайна Академии искусств Мария Каленик – 16.07.2021 приговорена к 2,5 годам колонии;
• бывшая студентка архитектурного факультета БНТУ Виктория Гранковская – 16.07.2021 приговорена к 2,5 годам колонии; 
• танцоры Игорь Ермолов и Николай Сасев – 10.06.2021 приговорены к 5 годам колонии усиленного режима; 
• художница, отчисленная с последнего курса студентка Академии искусств Анастасия Миронцева – 01.04.2021 приговорена к 2 годам колонии.

Менеджер культуры Денис Чикалев временно имеет статус «бывшего» политзаключенного, т.к. на данный момент находится на свободе под подпиской о невыезде, но в скором времени, во исполнение приговора, будет вынужден отправиться в исправительное учреждение открытого типа (на «химию»: приговорен к 3-м годам). 

За первое полугодие 2021 года 24 деятеля культуры из числа тех, в отношении кого ведется уголовное преследование, были незаконно осуждены; среди них как те, кто признаны политзаключенными, так и лица без данного статуса. 13 деятелей культуры приговорены судом к колонии от 2 до 8 лет (7 человек – к колонии усиленного режима), 9 человек – 1,5-3 годам «химии», 2 – к 1-2 годам «домашней химии» (ограничение свободы без направления в исправительное учреждение открытого типа). 

Характерная «особенность» второй половины полугодия состоит в том, что деятели культуры, которые были приговорены к «химии» и отпущены после оглашения приговора на некоторое время домой, в июне стали получать направления для отбывания наказания в учреждениях открытого типа. Так, в июне на «химию» отправлены менеджер культуры Левон Халатрян, поэт и режиссер Игнат Сидорчик, музыкант Игорь Банцер и дизайнер Максим Татьянок. Обжалование в суде незаконных приговор не привело к изменению им меры пресечения. 

Также в фокусе зрения нашего исследования – условия содержания в закрытых учреждениях.  В данный период мы выделяем 44 ситуации с описанием или упоминанием тех условий, в которых находятся заключенные. Это только те, что дошли до нас через СМИ, через публикации родственников. Мы понимаем, что существующие ограниченные источники информации, затрудненная, а зачастую отсутствующая переписка с заключенными, жесткие рамки тюремной цензуры не дают нам возможности заявлять о полноте информации, но даже по имеющимся фактам мы утверждаем о том, что условия содержания в отношении «политических» заключенных представляют собой, как минимум, жестокое и унижающее достоинство обращение, а в ряде случаев имеют признаки пыток. 

Примеры условий содержания в заключении:

• Максим Знак передал, что уже 9 месяцев не видел темноты. В его камере постоянно включено освещение.
• Во время судебного заседания 26 апреля Дмитрий Дашкевич заявил, что для «политических задержанных создали параллельные условия: отдельные подъемы, которые отличаются от других заключенных, проверки ночью, отсутствие матрасов, оскорбительное отношение и отсутствие передач».
• В камере, рассчитанной на 4 человек, содержалось 12 человек. Валерий провёл 20 суток без матраса и одеяла. 2 дня подряд политических осуждённых принудительно выводили слушать трансляцию Всебелорусского Народного Собрания. За 20 суток ареста Валерия ни разу не водили в душ и не передавали передачу от родных.
• «Особым видом пыток является радио, которое работает круглосуточно, а иногда и ночью».
• Супруга Андрея Почобута сообщила, что ему в Следственный изолятор не передают лекарства для сердца. У Андрея сбивается сердечный ритм. Лекарства приняли в изолятор Жодино, но не передали непосредственно Почобуту.
• «Он не становится здоровее. Он жёлтого цвета. Иногда перестаёт желтеть, становится нормального, белого. Потом серого, потом снова жёлтого. Глаза у него всё время в гное. Связки на ноге как были порваны и нужно делать операцию, так они и будут порваны. У него выпала пломба, он не может её сделать в тюрьме». 
• «Жёлтая бирка с ее именем и фамилией. Сразу хочу уточнить: нет, это не специальная отметка именно для политических. Но это действительно форма сегрегации заключенных – то есть не все узники ходят с жёлтыми бирками, а только спецконтингент, состоящий на профилактическом учёте за склонность к «экстремизму». Кстати, подобная сегрегация – это не какое-то нововведение – такая практика существует минимум с 2019 года».

Ранее были упомянуты ситуации произвольного задержания, уголовного преследования, незаконного осуждения и некоторые другие. Так выглядит список наиболее часто нарушенных прав в отношении деятелей культуры и лиц, реализовывавших свои культурные права. Инакомыслие (взгляды, отличные от тех, что транслируют представители государственной власти) – главный повод начать преследование человека.  

Мы также фиксируем нарастание случаев дискриминации по признаку языка, выезд из страны для обеспечения личной безопасности, право на пользование продуктом культуры. 

Отдельного внимания заслуживает привлечение к административной и уголовной ответственности за пользование национальной символики. Эта практика получила развитие повсеместно по всей стране. До настоящего времени бело-красно-белый флаг, герб «Погоня» не признаны экстремистскими, однако людей привлекают к ответственности не только за их использование, но и за свободные вариации использования сочетания цветов исторической символики. Использование национальной символики не является основным фокусом нашего исследования, но только в поле нашего зрения попало более 400 случаев за полгода по всей стране. 

КТО И КАК НАХОДИТСЯ В НАИБОЛЕЕ УЯЗВИМОМ ПОЛОЖЕНИИ В ТЕКУЩИЙ ПЕРИОД

 ЛИТЕРАТУРА

Начиная с января текущего года, под давлением оказались негосударственные издательства, издатели, книгораспространители, независимая пресса, в том числе с контентом по культурной тематике, авторы, а нередко – и сами читатели. Так, 

• В январе были задержаны и допрошены издатели Геннадий Винярский и Андрей Янушкевич. В издательствах «Янушкевич» и «Книгосбор» прошли обыски, было конфисковано имущество (компьютеры, телефоны, книги). Счета обоих издательств, а также книжного интернет-магазина knihi.by были заблокированы и оставались таковыми в течение 146 дней (почти 5 месяцев), пока 8 июня не были разблокированы.
  В течение этого времени деятельность издательств была почти парализована, а сами организации – под угрозой закрытия: не было возможности платить типографиям, проблемы с поиском ресурсов для новых книг, убытки.
  В паузе на сегодняшний день находится и издательство «Логвинов». Книжный магазин закрыт, работает только онлайн.

• С регулярностью приходили известия о том, что беларусская таможня не пропускала книги определенных авторов и/или издательств. Так, не был пропущен за границу роман Виктора Мартиновича «Революция» (отправитель – knihi.by). Не попала к иностранным заказчикам и книга «Беларуская нацыянальная ідэя» авторства Дмитрия Лукашука и Максима Горюнова.
  Переизданный роман «Собаки Европы» Ольгерда Бахаревича, который прибыл из Литвы в адрес издательства «Янушкевич» тиражом 1000 экземпляров, был отправлен на таможенный досмотр и экспертизу на предмет наличия (отсутствия) в нем примет проявления экстремизма. Заключение не было предоставлено по истечению 30 календарных дней, на сегодняшний день тираж находится на проверке уже в течение 3-х месяцев.

• Книга Екатерины Андреевой (Бахваловой) и Игоря Ильяша «Белорусский Донбасс» была признана экстремистской. Апелляционная жалоба Игоря Ильяша на признание книги экстремистским материалом была отклонена – она остается в данном статусе. Журналист Романа Васюкович, осуществивший ввоз двух экземпляров книги в Республику Беларусь еще до ее признания экстремистской, был осужден и, в итоге, оштрафован на 20 базовых величин (порядка 220 долларов США). 

• По книге «Беларуская нацыянальная ідэя» было дано заключение, что она содержит «признаки проявления экстремизма».   Информации о суде, который признал бы книгу таковой, не поступало, и в официальном списке экстремистских материалов ее на сегодняшний день нет. Тем не менее, проходил судебный процесс в отношении жителя Минского района Егора Старовойтова, которого судили за хранение этой книги, купленной в государственном книжном магазине и изъятой до того, как в ней нашли «признаки проявления экстремизма». Суд по делу против Егора Старовойтова прекратили только в связи с истечением срока привлечения к административной ответственности (2 месяца).

• Еще один случай наказания читателей – задержание пенсионеров за «участие в несанкционированной акции» – чтение в поезде книг беларусских писателей: Нила Гилевича, Якуба Коласа, Владимира Короткевича и других классиков. На допросе эти книги были названы милиционером оппозиционной литературой.

• Зафиксированы факты дискредитации ряда книг силами национального телевидения. Это книги авторства Владимира Орлова («Імёны Свабоды»), Александра Лукашука («Прыгоды АРА у Беларусі»), Владимира Некляева («Кон»), Павла Северинца («Нацыянальная ідэя»), Олега Латышонка («Жаўнеры БНР»), «Каліноўскі на Свабодзе» и «Слоўнік свабоды», изданные «Радио Свобода», Журнал ARCHE и другие. 

• Предприятие «Белсоюзпечать» односторонне расторгло договора на реализацию печатных изданий, среди которых есть пресса с контентом по теме культуры: газета «Новы Час», журнал «Наша Гісторыя». Сразу после и «Белпочта» расторгла контракт с данными изданиями, и в подписках с июля 2021 года их уже нет. От продаж также отказались некоторые государственные книжные магазины.

• Известно, что администрация «Белкниги» сняла с полок своих магазинов книги ряда авторов: Виктора Казько, Владимира Некляева, Виктора Мартиновича и других. Также предприятие досрочно расторгло договор на реализацию «Теорий литературы ХХ века» (книга под редакцией Леонида Борщевского).

• В библиотеки стали приходить циркуляры с требованием убрать книги издательства «Харвест» про военную историю. В частности, книги Виктора Ляхора «Военная история Беларуси. Герои. Символы. Цвета» и «Военная символика белорусов. Знамёна и мундиры». Также известно, что убирают из государственных библиотек книги Ольгерда Бахаревича. 

 АРТ-ПРОСТРАНСТВА И ОРГАНИЗАЦИИ КУЛЬТУРЫ 

С начала 2021 года мы фиксировали тенденцию, направленную на создание препятствий для деятельности независимых культурных пространств. Эта тенденция не только продолжилась в течение всего полугодия, но и трансформировалась в крайние формы давления на данные организации. Репрессии начались с допросов руководителей и обысков, изъятия документов и имущества, продолжились в виде многочисленных проверок Департамента финансовых расследований, налоговой инспекции, подразделений министерства по чрезвычайным ситуациям, etc и перешли в крайнюю форму административного давления – к ликвидации организаций. 

• Так, в начале года в одностороннем порядке владелец помещения расторгнул договор аренды с Культурным хабом «Ок16», в результате чего отменились все (преимущественно театральные) мероприятия. Позже приходили с обыском в культурный центр «Другі паверх» и Пространство КХ («Крылы Халопа»). В апреле МЧС и санитарная станция пришли в ивент-пространство «Месца», в результате чего площадка была закрыта до устранения нарушений. 

• Вынужденно закрылся гродненский бар и арт-пространство «Третье место», гомельский Red Pub, чинились сложности минскому музыкальному клубу «Граффити» (клуб закрылся, но позже смог открыться снова). Был отменен фестиваль современного искусства Moving Art Festival, и полностью закрылось арт-пространство MAF. 

• Начиная с апреля, административное давление усугубилось и начало принимать крайние формы – ликвидацию. Так, 19 апреля Экономический суд Брестской области принял решение о ликвидации ООО «Польская школа» («в целях защиты государственных и общественных интересов»). 12 мая Экономический суд Гродно постановил ликвидировать культурно-просветительское учреждение «Центр городской жизни» (причина — выставка Алеся Пушкина, на которой якобы была картина, подпадающая под Закон о противодействии экстремизму.). 18 июня стало известно о ликвидации в Бресте социально-культурного учреждения «Театр Крылья Холопа» и культурно-просветительского «Грунт будущего». Основание – осуществление деятельности, не соответствующей заявленным в уставе целям и предмету. 30 июня власти потребовали прекратить в Беларуси деятельность Гёте-Института и Германской служба академических обменов (DAAD) – основных организаций по изучению немецкого языка и культуры во всем мире. (По состоянию на первые числа 2-го полугодия известно и о ликвидации брестского Агентства регионального развития «Дзедзич», проводившего фестиваль культуры и другие культурные мероприятия).

• Еще один способ давления на организации – внеплановые проверки от Министерства юстиции. Общественные организации стали получать письма о проведении в их адрес мониторинга на предмет соответствия деятельности требованиям беларусского законодательства. Список запрашиваемых документов идет на десятки пунктов, затрагивает порядка 3-4 лет деятельности организации, а сами письма с извещением о проводимой проверке приходят с недельной задержкой, в результате чего на сбор документов остаются считанные дни, если не сутки. Известно, что такое письмо получили «Белорусский ПЕН-центр», «Белорусский комитет Международного Совета по памятникам и местам (ИКОМОС)». (По состоянию на первые числа 2-го полугодия также известно о получении такого письма «Згуртаваннем беларусаў свету «Бацькаушчына», «Союзом белорусских писателей»). По состоянию на конец июня известно, что, в частности, «Белорусский комитет ИКОМОС», по итогам проверки, получил от Министерства юстиции письмо с вынесением организации предупреждения в связи с нарушениями ею законодательства и необходимостью принятия комплекса мер по их устранен.

КОММЕРЧЕСКИЕ ОРГАНИЗАЦИИ 

Еще в 2020 году была «объявлена война» коммерческим инициативам, которые строили бизнес на национальном сегменте (национальные символы, сувениры).  Так, в течение всего полугодия, а особенно часто в его первой половине, по всей Беларуси фиксировались факты создания препятствий для деятельности магазинов, торгующих национальной символикой и одеждой: «Князь Вітаўт», Symbal.by, «Росквіт», «Мой модны кут», Vokladki, БЧБ.бел, «Адметнасць», «Цудоўная крама», «Хамелеон», LSTR Adzieńnie, мастерской moj rodny kut, бренду дизайнерской одежды Honar. В магазины и/или к владельцам приходили с проверкой сотрудники всевозможных служб: МЧС, ДФР, Отдел по борьбе с экономическими преступлениями, Отдел по борьбе с организованной преступностью, милиция, ОМОН, Инспекция по охране труда, Госстандарт и др. Еще и в июне в магазин «Адметнасць» приходили также представители отдела идеологии горисполкома с претензиями к товарам в красно-белой цветовой гамме. 

Часть магазинов и организаций была вынуждена прекратить свою деятельность полностью или частично: 

• Так, на сегодняшний день в связи с многочисленными проверками, судами, штрафами и арестом продукции не работает брестский интернет-магазин «Князь Вітаўт». 
• Не работают оффлайн-магазин и самовывоз Symbal.by. Магазин занимается только продажей цифровых товаров. 
• Оффлайн магазин «Мой модны кут» больше не существует на прежнем месте, пока работает через сайт.
• Объявила о вынужденном закрытии «Будзьма-крама».
• О скором закрытии (по экономическим причинам) сообщил гомельский магазин «МРОЯ». 

 ВОПРОСЫ СПОРНОЙ ИСТОРИЧЕСКОЙ ПАМЯТИ

Отдельная тема, проходящая и в контексте нарушения прав деятелей культуры, культурных прав, но и занимающая отдельное место в дискурсе чиновников – тема отношения к спорным вопросам исторической памяти. 

На языке представителей госаппарата она звучит как «недопущение героизации нацизма». Так, в Могилевской области, например, создана рабочая группа по расследованию уголовного дела по факту геноцида беларусского народа в годы ВОВ, а научный сотрудник Института философии НАН Беларуси А. Дзермант предлагает собрать, задокументировать и предъявить подобные факты западным «партнерам»; в первом чтении депутатами Парламента  принят законопроект о недопущении реабилитации нацизма, а Министерство культуры Республики Беларусь, вместе с Брестским областным и Березовским райисполкомами провело акции, посвященные событиям на месте концлагеря в городе Береза-Картузская (сейчас г. Береза, Брестская область), хотя ранее власти не проявляли интереса к этому месту.

Что касается нарушений в рамках данной тематики: 

• Мероприятие, проведенное 28 февраля по поводу Дня памяти «отверженных солдат» в польской социальной школе скаутов имени Ромуальда Траугутта в Бресте, было расценено как героизация нацизма, что привело к массированному давлению на польское сообщество, «Польскому делу» и антипольской культурной политике в целом. В результате в марте был задержан руководящий состав не признанного в Беларуси Союза поляков, прошли обыски в учреждениях в Гродно, Бресте, Барановичах, Лиде, Волковыске, до сих пор продолжается давление на членов и активистов Союза поляков, польское меньшинство по всей Беларуси. Председатель Союза поляков Анжелика Борис и член союза Андрей Почобут с марта месяца находятся в заключении, в отношении них ведется уголовное преследование. Директор ООО «Польская школа» Анна Панишева, руководительница Лидского отделения «​Союза поляков» Ирена Бернацкая и директор общественной школы при «Союзе поляков в Волковыске» Мария Тишковская также с марта находились в заключении по такому же уголовному преследованию, 2 июня стало известно, что втроем они были вывезены в Польшу. Анжелика Борис и Андрей Почобут от депортации отказались. Все они были признаны политзаключенными. 

• В конце марта были заведены уголовные дела на Алеся Пушкина (художника) и Павла Можейко (руководителя центра) за демонстрацию портрета участника антибольшевистского послевоенного подполья Евгения Жихаря на выставке в «Центре городской жизни» в г. Гродно. (Прим.: Центр находится в стадии ликвидации). Алесь Пушкин с 30 марта содержится в Следственном изоляторе, признан политзаключенным. Несколько деятелей культуры были допрошены в Следственном комитете в качестве свидетелей по уголовному делу «Можейко – Пушкина». 

• Также в марте под угрозой возбуждения уголовного дела в отношении актеров был отменен показ спектакля «Кадиш» (также должен была проходить в «Центре городской жизни» в г. Гродно, тема спектакля – «Холокост»).

• Зафиксирована публикация диффамационного характера в отношении литературной Премии имени Натальи Арсеньевой и в адрес самой писательницы Натальи Арсеньевой-Кушель, где она называется «коллаборанткой», покланявшейся бело-красно-белому флагу, ей приписываются якобы антисемитские публикации во время оккупации. (Прим.: Наталья Арсеньева-Кушель – автор гимна «Магутны Божа», написанного в 1943 году, за его исполнение сегодня привлекают к ответственности). 

 ЦЕНЗУРА И СВОБОДА ТВОРЧЕСТВА

Ведется уголовное преследование художника Алеся Пушкина, подверглись цензуре авторы, книги и издательства, а также выставки, спектакли, концерты, гимн «Магутны Божа» и другое.

• Так, музыкантам и артистам сцены отказывали в выдаче гастрольных удостоверений: «Каста», J:Морс, «РСП» и др., СХТ не получил разрешение на спектакль «Бывший сын» по роману Саши Филипенко, а «Театр Ч» не может найти площадку, чтобы сыграть свой знаковый спектакль «Дзяды».
• Меньше часа проработала выставка Максима Сарычева «Я почти могу слышать птиц», посвященная Малому Тростенцу – крупнейшему нацистскому лагерю смерти. 
• На следующий день после открытия закрылась выставка «Машина дышит, а я – нет», посвященная беларусским медикам и тем вызовам, с которыми они столкнулись за год пандемии (Прим.: проходила в ивент-пространстве «Месца»).
• На два дня раньше срока была прекращена большая выставка художественной группы «Пагоня», включающая и работы «Аква/арэлі+» Алеся Марочкина (две из картин были посвящены Нине Багинской и Роману Бондаренко – знаковым личностям протестного движения в Беларуси).
• Без объяснения причин в областном краеведческом музее Витебска не состоялась фотовыставка Виктора Борисенкова «Самое время вспомнить». («Похоже, что кто-то увидел в фотографиях разрушенных церквей идеологическую диверсию»). Несколькими днями ранее была отменена и лекция краеведа в областной библиотеке.
• По независящим от Сергея Тарасова причинам была перенесена презентация его книги «Еўфрасіньня – Офрасіньня – Аўфрасіньня. Яе час, яе крыж». 
• С выставки в Гродно Нади Буки «Асабістая справа» с экспозицией в 56 полотен 6 внезапно исчезли – как оказалось, это те, которые имеют определенное сочетание белого и красного (характерно, что некоторые из них были написаны до 2020 года). 
• Опасаясь за возможное преследование авторов, на неопределенный срок перенесла свой онлайн-фестиваль команда фестиваля документального кино WATCH DOCS Belarus. Спектакль «Белый кролик, красный кролик» HomoСosmos театра отменялся уже с десяток раз. Школьные идеологи следят, чтобы учеников водили в государственные музеи, а не в частные. В гродненском баре отцензурировали меню (потребовали заклеить лица и имена), в котором были напечатаны портреты известных беларусов. РТБД снял с репертуара спектакль «Чернобыльская молитва» (поставлен по произведению нобелевского лауреата Светланы Алексиевич). А Светлана Алексиевич на сегодня одна, наверное, из самых цензурируемых писательниц: ее имя вычеркнули с обложки журнала, не разрешили упоминать в школе на уроке литературы, а государственные СМИ многократно порочили ее честь и деловую репутацию.

 ГОСУДАРСТВЕННАЯ ПОЛИТИКА В СФЕРЕ КУЛЬТУРЫ И ФИНАНСИРОВАНИЕ

Ранее уже были приведены примеры нарушений в рамках каждой из трех групп прав: группы гражданских и политических прав (преследование за инакомыслие, произвольное задержание, условия содержания в закрытых учреждениях, диффамационные высказывания и другие); группы культурных прав (цензура, свобода творчества, право на пользование символикой) и группы социально-экономических прав (вынужденное прекращение деятельности, конфискация имущества, создание административных препятствий для осуществления деятельности и ликвидация как его крайняя форма).

Еще один тип нарушений в рамках социально-экономических прав – ограниченный и выборочный характер государственной поддержки, при котором негосударственные акторы культуры практически полностью исключены из этой системы, не имеют субсидий и преференций, которые распространяются преимущественно на государственные учреждения культуры. Так,  

• В конце марта вышло постановление Совмина с измененным перечнем общественных объединений, союзов и ассоциаций, фондов, для которых установлен понижающий коэффициент 0,1 к базовой ставке арендной платы. И с апреля для 93 организаций стоимость аренды помещений выросла в 10 раз, о чем большинство из них не знали и не успели подготовиться заранее. Среди общественных организаций в списке есть и те, чья деятельность непосредственно влияет на культурную сферу страны: «Белорусская библиотечная ассоциация», «Белорусский союз дизайнеров», «Белорусский союз композиторов», «Белорусский союз художников», «Белорусский фонд культуры», «Белорусская Ассоциация клубов «ЮНЕСКО», «Белорусский альянс танцевального спорта».

• Сложная ситуация в стране и с частными музеями. Если государственные музеи дотируются государством, то частные находятся вне поддержки и на грани выживания. Так, специальная комиссия в горисполкоме лишила понижающего коэффициента на аренду гродненский «Цікавы музей», счета выросли в 6 раз. В середине апреля стало известно, что музей закрылся. Музею городского быта и истории города Гродно также повысили аренду. Пока хозяин покрывает расходы за свой счет, чтобы сохранить музей. Испытывают сложности и находятся на грани выживания музеи архитектурных миниатюр – Grodno Mini и минский «Страна мини». 

• Другие примеры:

– имеет сложности с оплатой по счетам одна из старейших организаций в стране – «Товарищество белорусского языка им. Франциска Скорины». В 2020 году аренду помещения ей удалось оплатить только благодаря пожертвованиям;

– еле выживают единственное в Беларуси издательство, специализирующееся на выпуске краеведческой и сувенирной литературы «Рифтур», краеведческий Интернет-ресурс planetabelarus.by;

– сложная ситуация в регионах. Например, борются за последнее культурное место в глуши – библиотеку – в д. Леликово Кобринского района, куда пришли известия о том, что ее закрывают.

ПРАВО НА ТРУД

Данное право также относится к группе социально-экономических прав и входит в «Топ-10» наиболее часто нарушенных в течение 1-го полугодия 2021 года. 

Почти в каждой ситуации увольнения, зафиксированной в мониторинге, нарушение права на труд сопряжено с преследованием за инакомыслие и правом на свободу выражения мнения, т.к. именно эти две составляющие приводили к тому, что деятелей культуры, ранее замеченных в активной гражданской позиции, увольняли напрямую с их мест работы или создавались все условия, чтобы она сами оттуда уходили. 

Происходили увольнения/не продления контрактов сотрудникам

  театров: Могилевского областного драматического театра, Гродненского областного драматического театра, Национального академического театра имени Янки Купалы, Большого театра Беларуси, Национального академического драматического театра им. Максима Горького; 

  музеев: Музея истории Могилева, Новогрудского историко-краеведческого музея, Дома-музея Адама Мицкевича в Новогрудке, Музея Белорусского Полесья, Государственного музея истории беларусской литературы и других;

  образовательных учреждений: Белорусской государственной академии искусств, Гродненского государственного музыкального колледжа, Гродненского государственного университета имени Янки Купалы, Полоцкого государственного университета, Могилевского государственного университета, Минского государственного лингвистического университета и других мест.

ДИСКРИМИНАЦИЯ ПО ПРИЗНАКУ БЕЛАРУССКОГО ЯЗЫКА

Зафиксировано 33 ситуации дискриминации по признаку языка. В преимущественном большинстве из них речь идет про беларусский язык (на втором месте – польский). Ситуации касаются как частных лиц и организаций, так и дискриминации языка на национальном уровне.

Так, собраны данные о том, что 

•  В быту:

В Минске задержали 65-летнего пенсионера Адама Шпаковского, соседи жаловались на него за то, что он «всех достал своим беларусским языком». 

14 июня Юлия обратилась к врачу в Минскую районную поликлинику № 19. При приветствии она разговаривала на беларусском языке. В ответ врач стал повышать голос и сказал, чтобы Юлия разговаривала на «нормальном языке».

• В местах задержания:

13 мая Дмитрий Дашкевич после отбывания административного ареста в Изоляторе временного содержания Жодино написал в протоколе на беларусском языке, что конфискованные вещи получил в полном объёме и претензий не имеет. Сотрудник изолятора сказал, чтобы Дашкевич писал в протоколе по-русски. Дмитрий отказался, за что получил удар в плечи. 

Володара Цурпанова второй раз посадили в карцер на трое суток за то, что он разговаривает на беларусском языке.

Илья Малиновский рассказал, что во время задержания и нахождения в Пинском РУВД (Районное управление внутренних дел) 22 апреля услышал в свой адрес издевательские выражения, оскорбления и требования разговаривать по-русски. 

• На предприятиях:

Ряд производителей отказывается использовать беларусский язык на упаковках и этикетках своей продукции. 

У многих отсутствует беларусскоязычная версия сайта.

• В образовании:

Власти делают все возможное, чтобы не лицензировать образовательную деятельность Университета имени Нила Гилевича – вуза с беларусским языком обучения, созданного «Товариществом белорусского языка» в 2018 году. 

Вне поддержки оказываются и беларусскоязычные классы. Например, в деревне Омеленец Каменецкого района Брестской области закрывают сельскую школу, в которой обучение ведётся на беларусском языке. По официальной версии — из-за отсутствия необходимых условий и малой численности учащихся.

Сложности с открытием беларусскоязычного класса, т.к. Отдел образования ставит преграды. А общеобразовательная школа может отказать в предоставлении обучения на беларусском языке.

В регионах Беларуси обучение беларусскому языку снизилось до уровня иностранного. 

Существует большая проблема отсутствия беларусскоязычных логопедов, а также дефектологической литературы на беларусском языке.

ДРУГИЕ КУЛЬТУРНЫЕ ПРАВА

Помимо упомянутых в разделе «Литература» случаев наказания за перевоз, хранение или чтение книг, а также фактов дискриминационного отношения к беларусскому языку, зафиксированы и другие случаи нарушения культурных прав беларусов. В частности:

• Создание препятствий в осуществлении права на пользование продуктом культуры: произвольное задержание слушателей курсов беларусского языка в Волковыске; конвойное сопровождение экскурсий или задержание экскурсантов в Полоцке, Новогрудке, Минске; арест и суды в отношении зрителей концерта в Смолевичах; произвольное задержание и присужденные сутки административного ареста зрителям спектакля «Белый кролик, красный кролик». 
• Нарушения, связанные с соблюдением Закона «Об охране историко-культурного наследия».

ДРУГОЕ:

Также отдельно, не в основном мониторинге, фиксируются многочисленные случаи:

• Целенаправленной дискредитации деятелей культуры в государственных СМИ.
• Борьбы с символами (ликвидация бело-красно-белой символики) и акциями солидарности протестного движения.
• Низкого менеджмента государственной политики в сфере культуры: размеры бюджетирования государственных праздников, новые назначения, факты пропаганды, планы, принудительная подписка на газеты и другие.

ДРУГИЕ ПОТЕРИ В КУЛЬТУРНОЙ СФЕРЕ:

• Вынужденно закрываются или находятся в крайне тяжелом финансовом положении магазины детских книг по всей стране.
• Наряду с вынужденным отъездом из страны в целях обеспечения личной безопасности, уезжают из страны творческие люди и в поиске самореализации. Так, в начале 2021 года уехали в Литву потерявшие работу актеры Гродненского театра. 9 июля в Вильнюсе прошел первый спектакль с их участием. Современный художественный театр вынужденно эмигрировал из Беларуси и возобновил работу в Киеве, 20 мая именно там состоялась премьера спектакля по мотивам романа Саши Филипенко «Бывший сын». Как минимум на ближайший год эмигрировал в Польшу уникальный аккордеонист и композитор Егор Забелов. Историк, кандидат искусствоведения, уволенный из университета преподаватель Евгений Маликов уехал на годовую стажировку в Польшу, и другие случаи. 

ВМЕСТО ЗАКЛЮЧЕНИЯ

Трудно служить искусству, когда «в стране не до законов», когда нарушены все нормы – правовые и человеческие.

 Елена Гиренок, актриса