Вядоўца Перакладчыцкай майстэрні Андрэй Хадановіч працягвае весці нататнік заняткаў.
Развівайце Перакладчыцкую майстэрню разам з намі! Мы зрабілі адмысловы лот на Патрэоне.
Чарговы занятак Перакладчыцкай Майстэрні быў прысвечаны перакладам паэзіі. Удзельнікі размаўлялі пра спецыяфіку паэтычнага перакладу і абмяркоўвалі свае першыя спробы ў гэтым «мастацтве немагчымага».
Спецыяльна запрошанай госцяй і эксперткай выступіла вядомая беларуская паэтка Наста Кудасава, якая займаецца перакладаннем нячаста і толькі адчуваючы любоў і жаданне падзяліцца з чытачамі чымсьці перасанальна важным. Паэтка-перакладчыца паказала калегам беларускія перастварэнні вершаў менскага рускамоўнага творцы Веніяміна Блажэннага, а таксама свае пераклады ўдмурцкай паэзіі.
Наста Кудасава – паэтка, перакладчыца.
Аўтарка кніг паэзіі «Лісце маіх рук», «Рыбы», «Маё невымаўля», «Вясна. Вуснам цесна», «Побач», «Я працягваю». Атрымала прэмію Беларускага ПЭНа «Кніга году-2016» за зборнік «Маё невымаўля», прэмію «Празрысты Эол» (2018) у намінацыі «Найлепшая паэтычная публікацыя года», літаратурную прэмію імя Міхася Стральцова ў 2021 годзе і прэмію імя Наталлі Арсенневай за лепшую паэтычную кнігу 2022 года са зборнікам «Побач».
Ужо не першае стагоддзе трываюць дыскусіі пра магчымасць/немагчымасць перакладу паэзіі, якая ёсць самым суб’ектыўным родам літаратуры, і адначасова (вядома ж, калі гаворка пра добрыя вершы) максімальна канцэнтраванай, а таму, у пэўным сэнсе, «найвышэйшай» формай існавання мовы.
Такі род літаратуры патрабуе і асаблівага перакладу, больш суб’ектыўнага і менш літаральнага, бо спробы нешта даслоўна перанесці з мовы ў мову і з культуры ў культуру разбурылі б усю «магію» арыгіналу. Некалі перакладчыка паэзіі называлі «супернікам» аўтара. Думаецца, гаворка хутчэй пра вельмі далікатнае суаўтарства, не літаральнае перакладанне, а перастварэнне, калі перакладчык – найлепшы чытач перакладанага твору – адчувае яго паэтыку і прапускае яе праз сябе і сваю мову.
Вось як Наста Кудасава патлумачыла свой творчы падыход да перакладання:
«Пераклад мусіць выглядаць так, каб чытач забыўся, што гэта пераклад, тэкст мусіць гучаць арганічна, нібы адразу быў напісаны на гэтай мове. Пераклад паэзіі патрабуе не столькі лексічнай дакладнасці, колькі сугучнасці з аўтарам. Вядома, сапраўдны пераклад паэзіі немагчымы, магчымае толькі перастварэнне роднага, траплянне ў інтанацыю аўтара, трэба адчуць ягоны голас і стаць сугучным. Па сутнасці, пераклад верша – гэта пераклад дрыжыкаў».
Агучаныя паэткай на Майстэрні пераклады цалкам адпавядалі сфармуляванай вышэй задачы. Так, беларускі паэт Веніямін Блажэнны вяртаецца ў стыхію беларускай мовы, згодна з прынцыпамі сваёй арыгінальнай паэтыкі, але і – адметным голасам сваёй перакладчыцы:
Я паверу, што мёртвых хаваюць, хоць гэта і дзіка,
Я паверу, што цела сатлее ў зямлі спакваля,
Але вочы, блакітныя вочы, нябесныя блікі!
Хіба можна паверыць, што неба схавае зямля?..
Ці ласкавым было тое неба, ці несла пагрозу,
Ці вясёлкаю ззяла, ці секла няшчадна вадой, –
Але гэта было маё неба – вачэй маіх слёзы,
І не верыцца мне, што я жыў дзеля смерці адной!..
…Я расплюшчу стамлёныя вочы з магільнага склепа,
Ах, як хочацца неба, як доўга святла я прасіў, –
І пальецца мне ў мёртвыя вочы бясконцае неба,
І агнём маіх слёз запалае нябесная сінь…
Паэтка сама звяртала ўвагу прысутных на выпадкі, калі дазваляла сабе адыходзіць ад нейкіх элементаў аўтарскай паэтыкі Блажэннага. Напрыклад, робячы рыфмы трохі менш дакладнымі, трохі менш правільна-традыцыйнымі, але праз тое – як бы трохі больш сучаснымі. Параўнайце хаця б такое.
Арыгінал:
А еще я прошу ― сохрани эту даль,
Сохрани эту даль навсегда,
Где за мною бродила мирская печаль,
Где меня настигала беда.
Пераклад:
А яшчэ я прашу – захавай тую даль,
Захавай тую даль назаўжды,
Дзе я смутку людскому свой голас аддаў,
Дзе я быў улюбёнцам бяды.
Прысутныя сышліся на думцы, што ў перакладах выразна гучаць два галасы, аўтарскі і перакладчыцкі, і другі не замінае першаму, хутчэй падкрэсдівае яго арыгінальнасць, але тым цікавей назіраць як праз аўтэнтык праступае (і цалкам пазнаецца абазнанымі ў нашай паэзіі чытачамі) і творчы почырк самой паэткі-перакладчыцы:
Арыгінал:
Нет, я не много знал о мире и о Боге,
Я даже из церквей порою был гоним,
И лишь худых собак встречал я на дороге,
Они большой толпой паломничали в Рим.
Пераклад:
Не, цяміў я няшмат у таямніцах Бога,
Я нават у царкве быў часам як не свой,
Адно худых сабак я ведаў на дарогах,
Яны шукалі Рым з няўрымснасцю сваёй.
Гэтае суседства «Рыма» і «няўрымснасці» – безумоўна, прывітанне ад паэткі Кудасавай. Але, здаецца, і верш паэта ад такога ўзаемапранікнення толькі выйграе.
Значная частка таго, што Наста паказала ўдзельнакм Майстэрні, – яе пераклады ўдмурцкіх аўтараў. Паэтка-перакладчыца сур’ёзна зацікавілася імі ў 2019 годзе, адгукнуўшыся на акт супраціву Альберта Разіна, філосафа і грамадскага дзеяча, які 10 верасня 2019 спаліў сябе перад будынкам парламенту ў знак пратэсту супраць русіфікацыі Удмуртыі. Беларускія пераклады сталі з’яўляцца ў 2020 годзе, на фоне новай нялюдскай рэальнасці, у якой мы ўсе апынуліся, у сітуацыі, калі творчасць – спроба стварэння паралельнага, больш чалавечнага свету, і адначасова акт салідарнасці.
«Удмурцкая паэзія, – кажа Кудасава, – вартая таго, каб свет ведаў пра яе як пра самастойную арыгінальную частку сусветнае літартуры. Пераклад з удмурцкай – мой адказ імперскаму светабачанню. Я часта кажу сабе, што перакладаю з адной, нікому не патрэбнай, мовы на другую, нікому не патрэбную. Але веру, што гэта дапаможа выжыць ім абедзвюм. Нам, “нябачным” культурам, варта падтрымліваць адна адну, таму для мяне нашмат больш істотнымі падаюцца пераклады з так званых “малых” моваў, чым з “вялікіх”.»
Паэтка расказала, што частку перакладаў зрабіла з падрадкоўнікаў, але паралельна вучыла ўдмурцкую мову – і ўрэшце змагла перакладаць вершы з арыгіналу. Удзельнікі Майстэрні пачулі пераклады трох паэтаў – Рафіта Мінекузіна, Міхаіла Фядотава, а таксама праграмны верш Флора Васільева «Мон Язычник»:
Я – язычнік. Мне прырода – бог.
Купал неба нада мною – храм.
Толькі выйду ўранні за парог –
кланяюся першым прамяням.
Крочу ў лес, хілюся долу ніц –
кланяюся елцы і сасне.
Лес таксама на мяне глядзіць,
не баіцца, пазнае мяне.
Да ракі захоплена іду –
кланяюся дарагой Чупчы.
Веру ў яе чыстую ваду,
і яна не хлусіць мне ні ў чым.
А пайду ў шырокія палі,
бог мой – залатая збажына.
Разам каласімся на зямлі,
песня ў нас агульная, адна…
Я – язычнік. Мне прырода – бог,
толькі ёй я кланяцца хачу.
Нават у маўклівасці дарог
я заўсёды голас яе чуў.
Я – язычнік. Мне прырода – бог.
Не ўтаптаць адвечнага сляды…
Хто аднойчы ёй адкрыцца змог,
будзе яе вернікам заўжды.
Не абышлося без абмеркавання тэхнічных момантаў працы перакладчыцы. Наста ахвотна дзялілася рэцэптамі сваёй перакладчыцкай «кухні»:
«Удмурцкая мова мае фіксаваны націск на апошнім складзе, праз што большасць удмурцкіх вершаў напісаныя на мужчынскую рыфму. Таму шторазу паўставала дылема: ці захоўваць дакладны рытмічны малюнак, як у арыгінале, што безумоўна мае прынцыповую важнасць падчас перакладу паэзіі, ці ўсё ж дазволіць сабе мяняць вершаваны памер, бо беларуская мова дае нам вялікую разнастайнасць рыфмаў жаночых і дактылічных, што дапамагае зрабіць пераклад багацейшым і больш натуральным».
На Майстэрні прагучалі як цалкам эквірытмічныя пераклады, так і адхіленні ад абавязковай «мужчынскасці» ўдмурцкіх рыфмаў. Прыклад перакладчыцкай версіфікацыйнай вольнасці – пераствораны Настай па-беларуску верш Міхаіла Фядотава:
Белыя лебедзі вяртаюцца
Лебедзі лятуць
да цёплых гоняў,
ледзь чуваць
узмахі белых крылаў…
Мабыць, толькі зараз я ўсвядоміў,
што ўжо восень
свет сабе скарыла.
Лебедзі сыходзяць
ціха, лёгка –
ветразем
плывуць па небе сінім…
Хай трывожным будзе
шлях далёкі –
рушыць ветразь напрасткі
няспынна!
А на апусцелым полі
моўчкі
дзед сівы стаіць
асцём самотным:
быццам шле дзяцей сваіх упрочкі,
з болем сочыць
за нямым адлётам.
Мкнуць і мкнуць…
Нібыта стрэлы з лука,
пушчаныя кімсьці ў золь паветра…
Але ўвесну
з пераможным гукам
вернуцца яны дамоў,
я веру!
Лебедзі лятуць…
А вось прыклад цалкам эквірытмічнага паэтычнага перастварэння, таксама з Міхаіла Фядотава, любімага Настай удмурцкага паэта. Можаце параўнаць з арыгіналам, пагатоў кірылічная графіка і правіла націску на апошнім складзе дае шанец кожнаму рытмічна слушна яго прачытаць:
Возь вылын
Азьло сямен та возь вылын
Уйзэ кöло валъёс,
Азьло сямен тылскем дурын
Пуко гуртысь пиос.
Азьло сямен ворекъяло
Кизилиос инмын,
Азьло сямен ик вордскыло
Ӟеч малпанъёс сюлмын.
Азьло сямен ик пеймытын
Валъёс но гырдало,
Адямиос кадь возь вылын
Соос но ярато.
Азьло сямен ик чуньыос
Анай вöзын кöло…
Кизилиё со вань уйёс
Сюлмам ворекъяло.
На лузе
І будзе зноў на лузе тым
конь у тумане плыць,
і вогнішчаў духмяны дым
зноў будзе нас хмяліць.
Зноў будуць зоры ў небе ззяць
і падаць у траву,
і хтосьці будзе зноў губляць
ад шчасця галаву…
Зноў коні будуць уначы,
гарачыя, кахаць,
як людзі, будуць на плячы
ў каханых засынаць…
Зноў будзе жарабятка грэць
матулю ў цёмны час…
І недзе побач пройдзе смерць,
забыўшыся на нас.
Другая палова кожнага паседжання на Майстэрні – абмеркаванне перакладчыцкіх спробаў, зробеных удзельнікамі. Гэтым разам разглядаліся паэтычныя пераклады з французскай, ангельскай і рускай моў – вершы Джойс Мансур, Персі Бішы Шэлі, Аляксандра Ўвядзенскага і Аляксея Паршчыкава.
Народжаная ў Брытаніі ў сям’і сірыйскіх габрэяў з Алепа, Джойс Мансур (Joyce Mansour, 1928-1986) правяла юнацтва ў Каіры, а потым пераехала ў Парыж, зацікавілася паэзіяй сюррэалістаў, перайшла на французскую мову і пісала вершы збольшага ў сюррэалісцкім рэчышчы. Тры вершаваныя пераклады зь яе прадставіла паэтка Вікця Ўдовіна, правядзем тут адзін з іх:
***
Паміж дзвюх стромкіх скал
Жыве надламаная жанчына.
У засеяную валошкамі глебу
Нага пусціла карані.
Жывёлы мрояў і ночы
Кормяць яе страчанымі песнямі.
Яна чакае пакуль патухне неба,
Каб вызваліць вечнасць.
Калегі па Майстэрні вельмі пазітыўна ацанілі Вікціны пераклады. Пэўныя пытанні – не крытыку, а хутчэй думкі ўголас без адназначнага адказу – выклікаў радок пра «жывёлаў мрояў і ночы», бо «мроя» па-французску, як вядома, можа быць і «сном» – і ці не пра «начныя сны» ў арыгінале гаворка?
Усе астатнія пераклады, што разглядаліся на сустрэчы, – рыфмаваная сілаба-тоніка, і большасць заўваг падчас дыскусіі тычылася захавання рытму і рыфмы – і, вядома ж, тым сэнсавым і стылістычным «ахвярам», якія часам прыносяцца дзеля іх захавання ў перакладзе. Абмяжуемся прыкладам з «Элегіі» знакамітага паэта-абэрыута Аляксандра Ўвядзенскага.
Летят божественные птицы,
их развеваются косицы,
халаты их блестят как спицы,
в полете нет пощады.
Они отсчитывают время,
Они испытывают бремя,
пускай бренчит пустое стремя —
сходить с ума не надо.
Цалкам «Элегію» можна прачытаць тут.
Калі твор напісаны той ці іншай строгай формай, якая паслядоўна, на ўзроўні строфікі, рытму і рыфмаў, захоўваецца ад пачатку да канца, не варта ў пэўным месцы адыходзіць ад яе, нават калі перакладчыку, на першы погляд, здаецца, што так будзе дакладней. Рускае «время», вынесенае ў вершы ў рыфму, даслоўна па-беларуску – «час». Але ці варта дзеля такой замены рабіць патройную мужчынскую рыфму там, дзе ў арыгінале была патройная жаночая, тым больш – калі такі прыём паўтараецца ў кожнай з дзевяці строфаў? Адно адступленне ад гэтага правіла выглядала б кур’ёзам – чытач проста спытыкнуўся б на гэтых рыфмах, не разумеючы, навошта яго змусілі тут спатыкнуцца. Да таго ж, двойчы рыфмуючы гэты «час», перакладчык ідзе на далейшую сэнсава-стылістычную дэфармацыю тэксту. То, можа, замяніць гэтае аднаскладовае слова сітуатыўна блізкім па значэнні і больш адпаведным рытміцы арыгіналу? Параўнайце самі.
Было:
Пырхаюць боскія сініцы,
іх развяваюцца касіцы,
халаты іх блішчаць як спіцы,
бязлітасна-разважна.
Яны ж адлічваюць і час,
яны не хочуць бачыць нас,
няхай брынчыць пусты паяс –
цяпер ужо не важна.
Стала:
Лунаюць боскія сініцы,
дрыжаць на ветры іх касіцы,
халаты іх блішчаць як спіцы, –
бязлітаснае неба.
Яны ж адлічваюць імгненні,
яны ў палоне прыцягнення,
пустое стрэмя нас сустрэне,
а вар’яцець не трэба.
Абмяркоўваючы гэты фрагмент, мадэратар Андрэй Хадановіч прывёў аналагічны прыклад з уласнай перакладчыцкай практыкі, паказаўшы сваю «працу над памылкамі». Некалі ён перакладаў знакамітую песню польскага паэта-барда Яцка Качмарскага «Наш клас» – і сутыкнуўся з дзвюма назвамі дзіцячых гульняў, якія выклікалі настальгічны ўспамін у лірычнага героя:
Czemu wciąż przez ramię zerkam,
Choć nie woła nikt: “kolego!”
Że ktoś ze mną zagra w berka,
Lub przynajmniej w chowanego.
Натуральным эквівалентам па-беларуску былі б «квач» і «хованкі», вось толькі першае слова змяніла б характар канчатку ў радку і чытач або слухач, як і ў выпадку вышэй, спатыкнуўся б на адзінай у песні мужчынскай рыфме. Таму перакладчык праз пэўны час вярнуўся да тэксту і перарабіў першую (дарма што ўжо апублікаваную) версію, памяняўшы «квач» на не менш дзіцячыя і гульнёвыя «выбівалы». Цікава, што не толькі рытмічна, але і стылістычна тэкст ад гэтага выйграў.
Было:
Што са мной? Пра што я мару?
Памяць мучае старая,
Быццам мацае іх твары
І ўсляпую паўтарае
Ўсе дзіцячыя абліччы,
А яны – наўцекача.
Я ж чакаю, хто пакліча
Ў хованкі або ў квача…
Стала:
Што са мной? Пра што я мару?
Памяць мучае старая,
Быццам мацае іх твары
І ўсляпую паўтарае
Ўсе дзіцячыя абліччы,
Ды малюнак – нетрывалы.
Я ж чакаю, хто пакліча
Ў хованкі ці ў выбівалы…
Раім паслухаць песню «Наш клас» у арыгінальным выкананні і ў перакладзе Андрэя Хадановіча.
Што ж, праца над памылкамі – заўсёды рэч карысная, тым больш калі фармат абмеркавання на Майстэрні дазваляе скарыстацца «калектыўным розумам» калегаў з падобнымі інтарэсамі і перакладчыцкім досведам.