Версия на русском языке ниже
Маніторынг парушэнняў культурных правоў і правоў чалавека ў дачыненні да дзеячаў культуры. Беларусь. Студзень-верасень 2021
“Галоўныя культурныя навіны зараз — эміграцыя, ліквідацыя культурных арганізацый, суды і арышты”.
Максім Жбанкоў, журналіст і культуролаг
Беларускі ПЭН вядзе сістэмны збор інфармацыі аб рэалізацыі культурных правоў і выкананні правоў дзеячаў культуры. Са жніўня 2020 і па цяперашні час мы з’яўляемся сведкамі і дакумэнталістамі спланаванага і надзвычайнага ціску на беларускую грамадзянскую супольнасць і дзеячаў культуры ў прыватнасці. Гэта трагічны час для свабоды самавыяўлення, свабоды творчасці, свабоды думкі. Зацяжны грамадска-палітычны крызіс характарызуецца зневажаннем асноўных правоў і свабод чалавека, перасьледам за іншадумства, цэнзурай, атмасферай страху і выцясненнем з краіны прыхільнікаў пераменаў.
Гэты дакумент змяшчае статыстыку парушэнняў. Ён падрыхтаваны на падставе абагульнення інфармацыі з адкрытых крыніц, камунікацыі з дзеячамі культуры за перыяд са студзеня па верасень 2021 года.
АГУЛЬНЫЯ ВЫНІКІ
За 9 месяцаў 2021 года зафіксавана:
Колькасць парушэнняў за студзень-верасень большая за аб’ём сітуацый, зафіксаваных за ўвесь 2020-ы год (593). Можна сцвярджаць, што ціск і рэпрэсіі, якія асабліва моцна выявіліся са жніўня 2020-га года, пачынаючы з перыяду прэзідэнцкай кампаніі, па-ранейшаму не слабеюць, набываюць новыя формы і закранаюць усё шырэйшае кола суб’ектаў культуры Беларусі.
Дынаміка зафіксаваных парушэнняў з пачатку 2020 года:
ПАЛІТВЯЗНІ
Па стане на 30 верасня 2021 года 715 чалавек прызнаныя ў Беларусі палітычнымі зняволенымі. Сярод іх 60 — дзеячы культуры:
- Павел Севярынец — пісьменнік і грамадска-палітычны дзеяч, 25.05.2021 асуджаны да 7 гадоў калоніі ўзмоцненага рэжыму;
- Максім Знак — адвакат, паэт і аўтар-выканаўца песень, 6.09.2021 асуджаны да 10 гадоў узмоцненага рэжыму;
- мецэнат Віктар Бабарыка — 06.07.2021 асуджаны да 14 гадоў калоніі ўзмоцненага рэжыму;
- Ігнат Сідорчык — паэт і рэжысёр, 16.02.2021 асуджаны на 3 гады «хіміі» (так у прастамоўі называецца адзін з відаў пакаранняў па крымінальных артыкулах — абмежаванне волі з накіраваннем у папраўчую ўстанову адкрытага тыпу);
- Мікалай Дзядок — актывіст анархісцкага руху, аўтар турэмнай літаратуры, знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 11.11.2020;
- Юлія Чарняўская — літаратарка і культуролаг, з 20.05.2021 знаходзіцца пад хатнім арыштам (без магчымасці выхаду на вуліцу і якой-небудзь камунікацыі са знешнім светам, за выключэннем адваката);
- Кацярына Андрэева (Бахвалава) — аўтарка кнігі і журналістка, 18.02.2021 асуджаная на 2 гады калоніі агульнага рэжыму;
- Андрэй Пачобут — паэт і сябра «Саюза палякаў Беларусі», знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 27.03.2021;
- Андрэй Аляксандраў — паэт, журналіст і медыяменеджар, знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 12.01.2021;
- Марыя Калеснікава — музыка і менеджарка культурных праектаў, 06.09.2021 асуджаная да 11 гадоў калоніі;
- Ігар Банцар — музыка, 19.03.2021 асуджаны на 1,5 гады «хіміі»;
- Аляксей Санчук — бубнач, 13.05.2021 асуджаны на 6 гадоў калоніі ўзмоцненага рэжыму;
- Анатоль Хіневіч — бард, 24.12.2020 асуджаны на 2,5 гады калоніі;
- Аляксандр Васілевіч — менеджар культурных праектаў і бізнесмен, знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 28.08.2020;
- Эдуард Бабарыка — менеджар культуры, знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 18.06.2020;
- Іван Канявега — дырэктар канцэртнага агенцтва, 04.02.2021 асуджаны на 3 гады калоніі;
- Мія Міткевіч — менеджарка культуры, 20.05.2021 асуджаная на 3 гады калоніі;
- Лявон Халатран — менеджар культуры, 19.02.2021 асуджаны на 2 гады «хіміі»;
- Анжаліка Борыс — старшыня «Саюзу палякаў Беларусі», знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 23.03.2021;
- Алесь Пушкін — мастак, знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 30.03.2021;
- Сяргей Волкаў — актор, 06.07.2021 асуджаны на 4 гады калоніі ўзмоцненага рэжыму;
- Даніла Ганчароў — мастак па святле, 09.07.2021 асуджаны на 2 гады калоніі;
- Аляксандр Нурдзінаў — мастак, 05.02.2021 асуджаны на 4 гады калоніі ўзмоцненага рэжыму;
- Уладзіслаў Макавецкі — мастак, 16.12.2020 асуджаны на 2 гады калоніі;
- Арцём Такарчук — архітэктар, 20.11.2020 асуджаны на 3,5 гады калоніі;
- Расціслаў Стэфановіч — дызайнер і архітэктар, 19.07.2021 асуджаны на 8 гадоў калоніі ўзмоцненага рэжыму;
- Максім Таццянок — дызайнер, 26.02.2021 асуджаны на 3 гады «хіміі»;
- Павел Спірын — аўтар фільмаў і блогер, 05.02.2021 асуджаны на 4,5 гады калоніі;
- Дзмітры Кубараў — UX/UI-дызайнер, 24.03.2021 асуджаны на 7 гадоў калоніі ўзмоцненага рэжыму;
- Ксенія Сырамалот — паэтка і публіцыстка, студэнтка факультэта філасофіі і сацыяльных навук БДУ, 16.07.2021 асуджаная на 2,5 гады калоніі;
- Яна Арабейка і Кася Будзько — студэнткі факультэта эстэтычнай адукацыі БДПУ, 16.07.2021 асуджаныя на 2,5 гады калоніі;
- Марыя Каленік — студэнтка факультэта экспазіцыйнага дызайну Акадэміі мастацтваў, 16.07.2021 асуджаная на 2,5 гады калоніі;
- Вікторыя Гранкоўская — былая студэнтка архітэктурнага факультэта БНТУ, 16.07.2021 асуджаная на 2,5 гады калоніі;
- Ігар Ярмолаў і Мікалай Сасеў — танцоры, 10.06.2021 асуджаныя на 5 гадоў калоніі ўзмоцненага рэжыму;
- Анастасія Міронцава — мастачка, адлічаная з апошняга курсу студэнтка Акадэміі мастацтваў, 01.04.2021 асуджаная на 2 гады калоніі;
- Святлана Купрэева — паэтка, каардынатарка ініцыятыўнай групы Віктара Бабарыкі, знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 11.06.2020 (згодна з інфармацыяй ад 12.10.21, Святлана Купрэева выйшла на волю 11.10.21 (правяла ў заключэнні 16 месяцаў));
- Алесь Бяляцкі — літаратуразнаўца, даследчык гісторыі беларускай літаратуры, эсэіст і праваабаронца, знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 14.07.2021;
- Андрэй Скурко — літаратар, музыка і аўтар журнала «Наша гісторыя», знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 08.11.2021;
- Павел Ларчык — музыка, 09.07.2021 асуджаны на 3 гады калоніі;
- Іван Вярбіцкі — мастак, мультыплікатар, 15.03.2021 асуджаны на 8 гадоў і 1 месяц калоніі ўзмоцненага рэжыму;
- Уладзімір Мацкевіч — філосаф і метадолаг, знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 04.08.2021;
- Уладзімір Калач, Надзея Калач, Пётр Марчанка, Юлія Марчанка (Юніцкая), Антон Шніп і Дзмітры Шыманскі — музыкі, знаходзяцца ў Следчым ізалятары з 02.08.2021;
- Андрэй Петровский — настаўнік гісторыі і грамадазнаўства, 25.08.2021 асуджаны на 1,5 гады калоніі;
- Ксенія Луцкіна — гісторык, рэжысёрка дакументальных фільмаў, журналістка, знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 22.12.2020;
- Алесь Мінаў — літаратар, настаўнік беларускай мовы і літаратуры, знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 25.08.2021;
- Мікола Папека — паэт, 08.06.2021 асуджаны на 2 гады «хіміі»;
- Аляксандр Багданаў — менеджар культуры, музыка, знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 02.09.2021;
- Максим Крук — мастак, сцэнограф, знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 02.09.2021;
- Артур Аміраў — музыка, дыджэй, 20.08.2021 асуджаны на 3,5 гады калоніі ўзмоцненага рэжыму;
- Дзмітры Падрэз — стрыт-арт мастак, знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 15.07.2021;
- Яўген Пятроў — музыка, 11.09.2021 асуджаны на 1 год калоніі;
- Валерыя Касцюгова — аўтарка і рэдактарка, палітолаг і аналітык, знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 30.06.2021;
- Яўген Крачкоўскі — аўтар праекту «Адвеку», знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 08.09.2021.
Да крымінальнай адказнасці таксама прыцягнутыя:
Вольга Калацкая — перакладчыца, 24.03.2021 асуджана на 2 гады «хатняй хіміі»(так у прастамоўі называецца адзін з відаў пакаранняў па крымінальных артыкулах — абмежаванне волі без накіравання у папраўчую ўстанову адкрытага тыпу);
Уладзімір Гундар — краязнаўца і актывіст, 20.05.2021 асуджаны на 3 гады калоніі;
Ганна Важнік — паэтка і музыка, 28.06.2021 асуджаная на 1 год «хатняй хіміі»;
Юлія Лаптовіч — бібліятэкарка, 04.08.2021 асуджаная на 3 гады «хатняй хіміі»;
Таццяна Мініна — дызайнерка, 12.08.2021 асуджаная на 4 гады «хатняй хіміі».
Ігар Аліневіч — публіцыст, актывіст анархісцкага руху, знаходзіцца ў Следчым ізалятары з 29.10.2020.
За перыяд са студзеня па верасень 2021 года 42 дзеяча культуры былі прыцягнутыя да крымінальнай адказнасці і атрымалі наступныя віды пакарання і тэрміны:
З сярэдзіны чэрвеня дзеячы культуры, прысуджаныя да «хіміі», пачалі адбываць пакаранне: музыка Ігар Банцар, паэт і рэжысёр Ігнат Сідорчык, дызайнер Максім Таццянок, менеджар культуры Лявон Халатрян, паэт Мікалай Папека і музыка Максім Шаўлінскі (у верасні трапіў пад амністыю і быў вызвалены). Менеджар культуры Цімур Газізаў, асуджаны 20 верасня на 2 гады “хіміі”, знаходзіцца на волі да апеляцыі.
УМОВЫ ЎТРЫМАННЯ
Мы працягваем атрымліваць паведамленні аб парушэннях, звязаных з умовамі ўтрымання зняволеных. Пра тое, што для іх часцяком ствараюцца асабліва жорсткія ўмовы: асобныя ўздымы і праверкі ноччу, адсутнасць матрацаў, перанаселенасць камер, святло, якое можа гарэць суткамі, радыё, якое «ніколі не змаўкае», абразлівае стаўленне персаналу і забарона перадач, адсутнасць або неналежнае аказанне медыцынскай дапамогі, адмова ў шпіталізацыі, адмова ў прыёме неабходных медыцынскіх прэпаратаў, адмова ў спатканнях з роднымі, забарона займацца спортам (у камеры або ў перапынках на працы ў калоніі), умовы, якія спрыяюць заражэнню каронавірусам, змяшчэнне ў штрафны ізалятар, пастаноўкі на ўлік як «схільных да экстрэмізму ды іншым дэструктыўным дзеянням», што азначае больш жорсткае стаўленне: больш частыя праверкі камер, кайданкі падчас усіх перасоўванняў ды іншыя ўмовы, якія нярэдка вызначаюцца тымі людзьмі, якія знаходзяцца ў няволі або выйшлі адтуль, як «камера катаванняў» і «нечалавечыя».
Усяго зафіксавана 80 паведамленняў пра ўмовы ўтрымання дзеячаў культуры ў месцах зняволення, якія могуць быць ахарактарызаваны як жорсткае і прыніжаючае годнасць абыходжанне.
ДОСТУП ДА КНІГ
Доступ да кніг у месцах зняволення падлягае асобным вывучэнню і аналізу. На сённяшні дзень мы фіксуем факты цяжкасцяў або непераадольных перашкод для людзей за кратамі ў атрыманні (доступе да) кніг: навучальных, мастацкіх, публіцыстычных ды інш.
Напрыклад, вядома, што:
- У Віктара Бабарыкі няма доступу да турэмнай бібліятэкі – пра гэта ў сацыяльнай сетцы паведаміла яго адвакатка Наталля Мацкевіч. У Папраўчай калоніі №1 Наваполацка, дзе ён знаходзіцца, ёсць бібліятэка і права ў яе запісацца. Аднак умовы ўтрымання створаны такім чынам, што запісацца ў бібліятэку Віктар Бабарыка не мае магчымасці.
- Аляксей Магілёўцаў, які знаходзіцца ў калоніі № 13 у г. Глыбокае, напісаў, што з мінулага года [2020] набываць літаратуру магчыма выключна праз адміністрацыю калоніі, а атрымліваць ад родных нельга.
- Мікіту Емяльянава перавялі ў Магілёўскую калонію №4 — калонію строгага рэжыму. Там ён вырашыў купляць кнігі ў рознічнай сетцы, як гэта прадугледжана Крымінальна-выканаўчым кодэксам. Аднак тое, што напісана ў законе, на практыцы працуе даволі цяжка, і толькі ў выніку трохмесячнай перапіскі магілёўскі «Букініст» адправіў Мікіту замову.
- У Гомельскай калоніі ў Сафіі Малашэвіч з перадач адбіраюць падручнікі па французскай мове.
- «Кніг, на жаль, у чарговы раз купіць не атрымалася» — напісаў у лісце Эдуард Бабарыка, які знаходзіцца ў Следчым ізалятары Камітэта дзяржаўнай бяспекі ў Мінску.
- Марыя Калеснікава распавяла: «У Жодзіне для мяне не было кніг. У адміністрацыі патлумачылі гэта тым, што праблемы з кнігамі для мяне звязаныя са страхам, што ў іх ёсць нейкая інфармацыя, накшталт як у Леніна, «напісаная на малацэ» (нябачныя чарнілы)».
МАСАВАЯ ЛІКВІДАЦЫЯ НЕКАМЕРЦЫЙНЫХ АРГАНІЗАЦЫЙ У СФЕРЫ КУЛЬТУРЫ
Трэці квартал 2021 года характарызуецца беспрэцэдэнтным ціскам на арганізацыі грамадзянскай супольнасці: праверкі, арышты рахункаў, вынясенне папярэджанняў, ліквідацыі без судовых рашэнняў і ў судовым парадку.
За апошні год афіцыйныя асобы неаднаразова выказвалі пагрозы ў адрас грамадзянскай супольнасці. 10 красавіка кіраўнік Міністэрства замежных спраў Уладзімір Макей адрэагаваў на абмеркаванне міжнародных санкцый так: «любое далейшае ўзмацненне жорсткасці санкцый прывядзе да таго, што грамадзянская супольнасць, пра якую яны “клапоцяцца”, перастане існаваць. І гэта будзе, я лічу, абсалютна абгрунтавана у дадзенай сітуацыі» (Макей о призывах к санкциям). 14-17 ліпеня прайшлі шматлікія ператрусы ў грамадскіх арганізацыях, партыях, у праваабаронцаў, незалежных экспертаў. За дзень да масавай ліквідацыі некамерцыйных арганізацый, на нарадзе з кіраўніцтвам Савета Міністраў 22 ліпеня, Аляксандр Лукашэнка заявіў, што ў Беларусі «пад дзве тысячы на невялікую краіну НДА, НКА, бандытаў і замежных агентаў. Ну і што, дэмакратыю атрымалі? Зараз азірнуліся: гэта ж шкода для дзяржавы! Ідзе зачыстка. Вы думаеце, гэта проста? Там ужо тысячы людзей працуюць, нашых людзей, і ў асноўным з павернутымі, прамытымі за чужыя грошы мазгамі» (Лукашенко на совещании с Советом Министров). І 30 ліпеня, на сустрэчы з актывам мясцовай вертыкалі, Лукашэнка канстатаваў, што «у выніку праведзеных мерапрыемстваў вызначаныя 185 дэструктыўных структур, якія прадстаўляюць патэнцыйную пагрозу нацыянальнай бяспецы, у тым ліку прадстаўніцтва замежнай некамерцыйнай арганізацыі, 71 рэспубліканскае і мясцовае грамадскае аб’яднанне, 113 установаў» (Лукашенко на встрече с активом местной власти).
246 арганізацый грамадзянскай супольнасці ліквідуюцца ўладамі па стане на 30 верасня 2021 года (Ликвидация и приостановление деятельности ОГО 2021). Сярод іх – праваабарончыя, журналісцкія, асветніцкія, дабрачынныя, экалагічныя ды іншыя арганізацыі.
«Афіцыйна адказ» на міжнародныя санкцыі адбіўся і на арганізацыях сферы культуры. Мы адзначаем істотны рост парушэнняў у дачыненні да арганізацый і супольнасцяў у трэцім квартале бягучага года.
Рост парушэнняў у дачыненні да арганізацый і супольнасцяў ёсць вынікам «вайны», якая была абвешчаная грамадзкаму сектару ў адказ на пратэсты 2020 года і палітыку еўрапейскіх санкцый. Ціск на некамерцыйны сектар пачаўся восенню 2020 года і закрануў перш за ўсё праваабарончыя арганізацыі: ўзбуджэнне крымінальных спраў, «пошук» крыніц фінансавання, ператрусы ў офісах і ў супрацоўнікаў арганізацый. З траўня 2021 года пачаліся масавыя пазапланавыя праверкі Міністэрства юстыцыі. Так, у чэрвені намі былі зафіксаваныя першыя выпадкі праверак у дачыненні да арганізацый сферы культуры. Пад першыя праверкі трапілі «Беларускі ПЭН-цэнтр», «Беларускі камітэт Міжнароднай Рады па пытаннях помнікаў і гістарычных мясцін (ІКАМОС)», «Згуртаванне беларусаў свету “Бацькаўшчына”»,«Саюз беларускіх пісьменнікаў» ды іншыя. У арганізацый запатрабавалі беспрэцэдэнтны аб’ём інфармацыі, дакументаў. Пасля чаго Міністэрства юстыцыі ажыццяўляла ліквідацыю арганізацый у судовым парадку на розных малаважных падставах. Мы не ведаем ніводнага выпадка, калі б суд стаў на абарону інтарэсаў некамерцыйных арганізацый — позвы Міністэрства юстыцыі (Упраўленняў юстыцыі ў абласцях) аб ліквідацыі падлягаюць «безумоўнаму» задавальненню судамі.
Першыя ліквідацыі ў дачыненні некамерцыйных арганізацый культурнай сферы краіны зафіксаваныя намі пачынаючы з красавіка 2021 года. Так, яшчэ 19 красавіка «у мэтах абароны дзяржаўных і грамадскіх інтарэсаў» Эканамічны суд Брэсцкай вобласці прыняў рашэнне аб ліквідацыі ТАА «Польская школа» (у межах кампаніі супраць польскіх меншасцяў і антыпольскай прапаганды). У маі ў Гродне было ліквідаваная культурна-асветніцкая ўстанова «Цэнтр гарадскога жыцця» (прычына — выстава Алеся Пушкіна, на якой нібыта была карціна, што падпадае пад закон аб супрацьдзеянні экстрэмізму). У чэрвені стала вядома аб ліквідацыі ў Брэсце сацыяльна-культурнай установы «Тэатр Крылы Халопа» і культурна-асветніцкай установы «Грунт будучыні», 30 чэрвеня ўлады запатрабавалі спыніць у Беларусі дзейнасць Інстытута імя Гётэ і Германскай служба акадэмічных абменаў (DAAD) — асноўных арганізацый па вывучэнні нямецкай мовы і культуры ва ўсім свеце. У першых чыслах ліпеня было ліквідаванае брэсцкае Агенцтва рэгіянальнага развіцця «Дзедзіч», якое ладзіла фэст культуры ды іншыя культурніцкія мерапрыемствы.
Далей стала зразумела, што не трэба шукаць нейкіх «за што?»: суды па ліквідацыі грамадскіх арганізацый (калі таго патрабавала арганізацыйна-прававая форма НКА) зрабіліся шараговай з’явай, у той час як установы проста ставілі перад фактам іх ліквідацыі (бо ўстановы ліквідуюцца ў спрошчаным парадку). Так, 9 жнiўня Вярхоўным судом быў ліквідаваны «Беларускі ПЭН-цэнтр» — грамадскае аб’яднанне, створанае вядомымі літаратарамі яшчэ ў 1989 годзе, чалец міжнароднага ПЭН-Клуба; а кіраўніку установы «Цэнтр візуальных і выканаўчых мастацтваў “АРТ Карпарэйшн”» (арганізатар міжнароднага кінафестываля «Лістапад», форума тэатральнага мастацтва «ТЭАРТ» ды інш.) проста паведамілі аб факце ліквідацыі арганізацыі 25 жніўня 2021 года.
Па стане на 30 верасня 2021 года, у гэтым маніторынгу зафіксаваная ліквідацыя як мінімум 77 некамерцыйных арганізацый, што мае на мэце стварыць адміністрацыйныя перашкоды для ажыццяўлення дзейнасці арганізацый, якія ўплываюць на развіццё культурнай сферы краіны.
1 кастрычніка таксама стала вядома аб ліквідацыі найстарэйшай творчай арганізацыі Беларусі, «Саюза беларускіх пісьменнікаў» — грамадскага аб’яднання, створанага ў 1934 годзе. Цягам ліпеня арганізацыя двойчы атрымлівала папярэджанні ад Міністэрства юстыцыі, 14 ліпеня ў саюзе адбыўся ператрус з канфіскацыяй тэхнікі і дакументаў. Улады стварылі ўсе ўмовы (затрымка лістоў з апавяшчэннямі, апячатванне офіса і закрыццё доступу да дакументаў, кароткія тэрміны на збор інфармацыі, якая была запатрабаваная), каб Саюз фізічна не здолеў сабраць і падаць ўвесь аб’ём запатрабаванай Мінюстам інфармацыі. Суд палічыў гэта праблемай арганізацыі, і ў канцы пасяджэння пракурор зачытаў загадзя, як палічылі многія з прысутных у залі, падрыхтаванае рашэнне аб ліквідацыі «Саюза беларускіх пісьменьнікаў».
СТРУКТУРА ПАРУШЭННЯЎ КУЛЬТУРНЫХ ПРАВОЎ І ПРАВОЎ ЧАЛАВЕКА Ў ДАЧЫНЕННІ ДА ДЗЕЯЧАЎ КУЛЬТУРЫ
Пераслед за іншадумства займае першы радок у «рэйтынгу» парушэнняў. Пераследуючы дзеячаў культуры за пазіцыю, адрозную ад той, што транслюецца дзяржапаратам, на іх ажыццяўляюцца ўсе формы ціску: ад звальнення да затрымання і крымінальнага пераследу. За 9 месяцаў 2021 года зафіксаваныя:
⮚ Адвольныя затрыманні — 200 выпадкаў за перыяд;
⮚ Ператрусы — 94 выпадкі (111 з улікам арганізацый);
⮚ Крымінальныя пераследы — 69 выпадкаў;
⮚ Канфіскацыі (канфіскацыя маёмасці) — 75 выпадкаў;
⮚ Звальненні / не падаўжэнне кантракту — 64 выпадкі;
⮚ Вымушаная эміграцыя — 62 выпадкі;
⮚ Выклікі на допыты, цэнзура, дэпартацыі, адлічэнні з навучальных установаў, адмысловая агляды пры перасячэнні мяжы, арышты банкаўскіх рахункаў, «прафілактычныя» гутаркі Міністэрства ўнутраных спраў і Камітэта дзяржаўнай бяспекі ды інш.
СУМНЫЯ ТЭНДЭНЦЫІ
Для жыцця і творчасці ў краіне ў сітуацыі пераследу за іншадумства і пастаянных рэпрэсій характэрныя наступныя з’явы:
– самацэнзура: «удзельнікі гурта вырашылі не публікаваць песню, бо асцерагаюцца пераследу з боку ўладаў», «прайшоў закрыты паказ спектакля», рэдактар «ладзіць унутраную цэнзуру на прадмет “экстрэмізму” ўсіх кніг, якія плануе выдаваць», «праз адчуванне небяспекі адмовілася ўдзельнічаць у фэсце», «песнямі пратэсту лепш не дзяліцца тым, хто застаецца на радзіме» ды інш.;
– перамяшчэнне «прадукта беларускай культуры» за мяжу: «прэм’ера ў Беларусі не запланаваная», «на жаль, у Беларусі паказаў пакуль што не плануецца», «”Рэвалюцыю” беларускага пісьменніка Віктара Марціновіча паставяць у нямецкім тэатры», «у Кіеве адбылася прэм’ера спектакля па матывах рамана Сашы Філіпенкі “Былы сын”» і г.д .;
– апроч вымушанага ад’езду з краіны ў мэтах асабістай бяспекі, з’язджаюць з краіны творчыя людзі і ў мэтах самарэалізацыі. Так, у Вільні прайшоў першы спектакль з удзелам актораў Гродзенскага тэатра, якія страцілі працу ў Беларусі; Павел Харланчук з’ехаў з Беларусі і далучыўся да трупы Маскоўскага Губернскага тэатра Сяргея Бязрукава ды іншыя прыклады;
– фактычна «забарона на прафесію» у Беларусі: немагчымасць займацца справай жыцця, што асабліва актуальна для дзеячаў культуры, звольненых з дзяржаўных устаноў культуры;
– таксама мы ведаем пра існаванне вялікага шэрагу рэпрэсій, якія застаюцца незаўважанымі. Дзеячы культуры (асабліва тыя, што жывуць у рэгіёнах) застаюцца сам-насам з ціскам і рэпрэсіямі, але ніяк гэтага не афішуюць дзеля таго, каб была магчымасць заставацца ў краіне і працаваць далей — хоць бы і ў іншым месцы, а не там, адкуль творца быў (-ла) раней звольнены (-ая);
– страх дэманстрацыі сваёй ідэнтычнасці — напрыклад, польскай (у сувязі з сітуацыяй стыгматызацыі палякаў і агульнай антыпольскай палітыкай).
ЗАБАРОНА НА ПРАФЕСІЮ
Асобна неабходна спыніцца на тэндэнцыі «забароны на прафесію». Феномен «чорных спісаў» — пералік музыкаў, літаратараў ды іншых дзеячаў культуры, якім фактычна забаронены свабодны распаўсюд прадуктаў іх творчасці — вярнуўся ў беларускую рэчаіснасць у 2021 годзе: адмовы ў выдачы гастрольных пасведчанняў музыкам, немагчымасць зладзіць аўтограф-сэсіі ў дзяржаўных кнігарнях аўтарам кніг ды іншыя сітуацыі забаронаў. Ці бачыў хто-небудзь з творчых людзей свае імёны ў такіх спісах на свае вочы раней? — гэта застаецца пытаннем. Тым часам, 5 жніўня ў праўладным Telegram-канале былі апублікаваныя спісы «непажаданых» асобаў. Большая частка імёнаў у іх (больш за 320 чалавек) — былыя супрацоўнікі дзяржаўных установаў, якія звольніліся на тле прэзідэнцкіх выбараў: журналісты, рэдактары, фотакарэспандэнты, выканаўцы, акторы, вядучыя, спартоўцы ды інш. Яшчэ 43 прозвішчы пазначаныя ў катэгорыі «творчыя работнікі, якія не з’яўляюцца супрацоўнікамі дзяржаўных арганізацый» — і тут музыкі, прадусэры, менеджэры культуры, рэжысёры, музычныя калектывы ды іншыя. Агулам як мінімум 150 асобаў з гэтых спісаў маюць дачыненне да сферы культуры. Падобна на тое, што з’явіліся яны яшчэ ў пачатку лістапада 2020 года, але ўвесь час папаўняліся новымі імёнамі. Асноўная ідэя, якая суправаджае распаўсюд дадзенага «дакумента», палягае на тым, што асобы са спісаў — гэта «здраднікі», з якімі немэтазгодна распачынаць працоўныя адносіны». Ёсць інфармацыя, што лісты з «рэкамендацыяй» не наймаць гэтых людзей паступілі і ў беларускія кадравыя агенцтвы.
АДКАЗНАСЦЬ ЗА КАМЕНТАРЫ, АБО «УСІМ МАЎЧАЦЬ!»
Практыка прыцягнення да адказнасці (адміністрацыйнай, крымінальнай) за каментары да грамадска-палітычных падзей (рэзанансных) у сацыяльных сетках развіваецца на працягу ўсяго 2021 года. Гэтая практыка таксама патрабуе асобнага і дэталёвага даследавання, бо яна набывае маштабны і спланаваны характар.
Так, 28 верасня 2021 г. у Мінску трагічна загінулі IT-спецыяліст і супрацоўнік Камітэта дзяржаўнай бяспекі. Па ўсёй краіне пачаліся затрыманні людзей, якія выказаліся ў сацыяльных сетках на адрас апошняга. Праз тыдзень, 6 кастрычніка, было афіцыйна паведамлена, што «выяўленыя» 200 каментатараў, а 136 чалавек, якіх да таго моманту ўжо затрымалі і змясцілі пад арышт, знаходзяцца ў статусе падазраваных па крымінальных артыкулах: арт. 130 (наўмысныя дзеянні, накіраваныя на распальванне іншай сацыяльнай варожасці або розні па прыкмеце іншай сацыяльнай прыналежнасці) і арт. 369 (абраза прадстаўніка ўлады і яго блізкіх у сувязі з выкананнем ім службовых абавязкаў, што была здзейсненая ў інфармацыі, размешчанай у глабальнай камп’ютэрнай сетцы Інтэрнэт).
Затрыманні ажыццяўляліся на тле публічных заклікаў Галоўнага ўпраўлення па барацьбе з арганізаванай злачыннасцю і карупцыяй Міністэрства ўнутраных спраў Рэспублікі Беларусь да «неабыякавых» грамадзянаў дасылаць інфармацыю, сведчанні выказванняў — для таго, каб «выкрыць мярзотнікаў» і «супольнымі намаганнямі пакараць іх максімальную колькасць».
ТЭНДЭНЦЫІ, ЯКІЯ ПАТРАБУЮЦЬ ДАДАТКОВАГА ВЫВУЧЭННЯ
«Мова варожасці»
Цягам 2021 года мы назіраем практыку запалохвання, якой карыстаюцца дзяржаўныя службовыя асобы і дзяржаўныя СМІ. Мы лічым, што дадзеная тэма патрабуе асобнай увагі, асэнсавання і адмысловага даследавання.
Культура памяці і «скажэнне гісторыі»
Нароўні з дыфамацыйнымі практыкамі на адрас людзей і арганізацый, «зарэкамендавала» сябе на дзяржаўным узроўні і шырокамаштабная кампанія па скажэнні гісторыі: дыскрэдытацыя «непажаданых» гісторыкаў, сімвалаў і фальсіфікацыя гістарычных фактаў і падзеяў. Так, толькі за даследаваны перыяд 2021 г. стала вядома аб звальненнях не лаяльных дзяржаве гісторыкаў з Полацкага, Магілёўскага, Беларускага дзяржаўных універсітэтаў, а настаўнік гісторыі са Смаргоні, які расказваў на ўроку вучням 11-га класа пра бел-чырвона-белы сцяг, у канцы жніўня быў асуджаны да 1,5 гадоў калоніі. З бібліятэкаў прыбіраюць кнігі пра ваенную гісторыю выдавецтва «Харвест» (у прыватнасці, кнігі Віктара Ляхара «Военная история Беларуси. Герои. Символы. Цвета» і «Военная символика белорусов. Знамёна и мундиры»), а замест іх у бібліятэкі рассылаецца і займае паліцы крамаў «сацыяльна значная кніжная прадукцыя» — з ідэалагічна выверанай трактоўкай пэўных гістарычных падзеяў (што тычыцца, напрыклад, ідэі паланізацыі тэрыторыі Заходняй Беларусі і Польшчы ў ролі акупанта). Новыя падручнікі па гісторыі Беларусі для 11-х класаў (якія не паспелі нават раздрукаваць і раздаць па школах да пачатку навучальнага года) перапісаныя выключна з мэтай дыскрэдытацыі бел-чырвона-белай сімволікі і лозунга «Жыве Беларусь!» (нібыта, аналагу вітання «Хайль Гітлер!») у вачах старшакласнікаў. Ажыццяўляецца мэтанакіраваная спроба засваення антызаходняй культурнай палітыкі: у красавіку 2021 года Генеральны пракурор распачаў крымінальнаую справу аб генацыдзе насельніцтва Беларусі ў перыяд Другой сусветнай вайны. Па словах гомельскага гісторыка, кандыдата мастацтвазнаўства Яўгена Малікава, такое супрацьстаянне нейкаму абстрактнаму Захаду — чыста ідэалягічная канструкцыя, якая мусіць адцягнуць увагу грамадзянаў ад злачынстваў, здзейсненых пасля жніўня 2020 года, на злачынствы Другой сусветнай вайны.
НОВЫЯ ФАКТЫ І СТРАТЫ Ў СФЕРЫ КУЛЬТУРЫ
⇒ Спіс прадуктаў, прызнаных экстрэмісцкімі (кніга Кацярыны Андрэевай (Бахвалавай) і Ігара Ільяша «Беларускі Данбас» была прызнаная экстрэмісцкай; па кнізе «Беларуская нацыянальная ідэя» было дадзена заключэнне, што яна змяшчае «прыкметы праяваў экстрэмізму») узбагаціўся кліпам: 22 ліпеня экспертная абласная камісія прызнала кліп на песню «Баю-бай» гурта «Дай Дарогу!» экстрэмісцкім.
⇒ Творы Святланы Алексіевіч, Аляксандра Салжаніцына і Уладзіміра Набокава выключаныя са школьнай праграмы па літаратуры для 11 класа. Творы Салжаніцына і Набокава раней уваходзілі ў раздзел «дысідэнцкая літаратура», а ў раздзеле «Проза. Чалавек і вайна» у новай праграме замест Алексіевіч пазначаны старшыня праўладнага Саюза пісьменнікаў Беларусі Мікалай Чаргінец.
⇒ Да канца 2021 года беларускія ўлады плануюць скараціць 20% работнікаў сферы культуры (НАУ: До конца года планируется сократить каждого пятого работника культуры) (на сёння ў гэтай галіне працуюць 65,5 тысячаў чалавек). Міністэрства культуры тлумачыць, што гэта «аптымізацыя колькасці арганізацый культуры і скарачэнне штатных адзінак». Беларускі дзяржаўны універсітэт культуры і мастацтва, таксама ў мэтах «аптымізацыі», ліквідаваў (расфармаваў) кафедру этналогіі і фальклору, пра што стала вядома ў першых чыслах верасня. Да моманту расфармавання кафедра паспела адпрацаваць 20 гадоў.
МЫ ТАКСАМА ПРАЦЯГВАЕМ ФІКСАВАЦЬ
⮚ Дыскрымінацыю па прыкмеце беларускай мовы.
⮚ Мэтанакіраваную дыскрэдытацыю дзеячаў культуры ў дзяржаўных СМІ.
⮚ Прыцягненне да адміністрацыйнай і крымінальнай адказнасці за карыстанне нацыянальнай сімволікай (бел-чырвона-белы сцяг і герб «Пагоня») і за выкарыстанне вольных варыяцый спалучэння колераў гэтай гістарычнай сімволікі: мы паспелі зарэгістраваць ужо больш за 450 выпадкаў па ўсёй краіне за акрэслены перыяд; прыцягненне да адказнасці за ўдзел у акцыях салідарнасці пратэстнага руху.
Версия на русском языке
Мониторинг нарушений культурных прав и прав человека в отношении деятелей культуры. Беларусь. Январь-сентябрь 2021
“Главные культурные новости сейчас — эмиграция, ликвидациякультурных организаций, суды и аресты”.
Максим Жбанков, журналист и культуролог
Беларусский ПЕН ведет системный сбор информации о реализации культурных прав и соблюдении прав деятелей культуры. С августа 2020 и по настоящее время мы являемся свидетелями и документалистами спланированного и чрезвычайного давления на беларусское гражданское общество и деятелей культуры в частности. Это трагическое время для свободы самовыражения, свободы творчества, свободы мнения. Затяжной общественно-политический кризис характеризуется попранием основных прав и свобод человека, преследованием за инакомыслие, цензурой, атмосферой страха и вытеснением из страны сторонников перемен.
Этот документ содержит статистику нарушений. Он подготовлен на основании обобщения информации из открытых источников, коммуникации с деятелями культуры за период с января по сентябрь 2021 года.
ОБЩИЕ РЕЗУЛЬТАТЫ
За 9 месяцев 2021 года зафиксировано:
Количество нарушений за январь-сентябрь 2021 года больше объема ситуаций, зафиксированных за весь 2020-й год (593 ситуации) к началу января 2021 года. Можно с уверенностью утверждать, что давление и репрессии, особенно проявившиеся с августа 2020-го года, по-прежнему не ослабевают, приобретают новые формы и затрагивают все более широкий круг субъектов культурной сферы в Беларуси.
Динамика нарушений, начиная с января 2020 года и по настоящее время:
ПОЛИТИЧЕСКИЕ ЗАКЛЮЧЕННЫЕ
По состоянию на 30.09.2021 715 человек признаны в Беларуси политическими заключенными. Среди них 60 человек – деятели культуры:
- писатель и общественно-политический деятель Павел Северинец – 25.05.2021 приговорен к 7 годам колонии усиленного режима;
- адвокат, поэт и автор-исполнитель песен Максим Знак – 06.09.2021 приговорен к 10 годам колонии усиленного режима;
- меценат Виктор Бабарико – 06.07.2021 приговорен к 14 годам колонии усиленного режима;
- поэт и режиссер Игнат Сидорчик – 16.02.2021 приговорен к 3 годам «химии» (так в просторечье называется один из видов наказаний по уголовным статьям – ограничение свободы с направлением в исправительное учреждение открытого типа);
- активист анархистского движения, автор тюремной литературы Николай Дедок – находится в Следственном изоляторе с 11.11.2020;
- литератор и культуролог Юлия Чернявская – с 20.05.2021 находится под домашним арестом (без возможности выхода на улицу и какой-либо коммуникации с внешним миром, за исключением адвоката);
- автор книги и журналистка Катерина Андреева (Бахвалова) – 18.02.2021 приговорена к 2 годам колонии общего режима;
- поэт и член «Союза поляков в Беларуси» Андрей Почобут – находится в Следственном изоляторе с 27.03.2021;
- поэт, журналист и медиаменеджер Андрей Александров – находится в Следственном изоляторе с 12.01.2021;
- музыкант и менеджер культурных проектов Мария Колесникова – 06.09.2021 приговорена к 11 годам колонии;
- музыкант Игорь Банцер – 19.03.2021 приговорен к 1,5 годам «химии»;
- барабанщик Алексей Санчук – 13.05.2021 приговорен к 6 годам колонии усиленного режима;
- бард Анатолий Хиневич – 24.12.2020 приговорен к 2,5 годам колонии;
- менеджер культурных проектов и бизнесмен Александр Василевич – находится в Следственном изоляторе с 28.08.2020;
- менеджер культуры Эдуард Бабарико – находится в Следственном изоляторе с 18.06.2020;
- директор концертного агентства Иван Коневега – 04.02.2021 приговорен к 3 годам колонии;
- менеджер культуры Миа Миткевич – 20.05.2021 приговорена к 3 годам колонии;
- менеджер культуры Левон Халатрян – 19.02.2021 приговорен к 2 годам «химии»;
- председательница «Союза поляков в Беларуси» Анжелика Борис – находится в Следственном изоляторе с 23.03.2021;
- художник Алесь Пушкин – находится в Следственном изоляторе с 30.03.2021;
- актер Сергей Волков – 06.07.2021 приговорен к 4 годам колонии усиленного режима;
- художник по свету Данила Гончаров – 09.07.2021 приговорен к 2 годам колонии;
- художник Александр Нурдинов – 05.02.2021 приговорен к 4 годам колонии усиленного режима;
- художник Владислав Маковецкий – 16.12.2020 приговорен к 2 годам колонии;
- архитектор Артем Токарчук – 20.11.2020 приговорен к 3,5 годам колонии;
- дизайнер и архитектор Ростислав Стефанович – 19.07.2021 приговорен к 8 годам колонии усиленного режима;
- дизайнер Максим Татьянок – 26.02.2021 приговорен к 3 годам «химии»;
- автор документальных фильмов и блогер Павел Спирин – 05.02.2021 приговорен к 4,5 годам колонии;
- UX/UI-дизайнер Дмитрий Кубарев – 24.03.2021 приговорен к 7 годам колонии усиленного режима;
- поэт и публицист, студентка факультета философии и социальных наук БГУ Ксения Сыромолот – 16.07.2021 приговорена к 2,5 годам колонии;
- студентки факультета эстетического образования БГПУ Яна Оробейко и Кася Будько – 16.07.2021 приговорены к 2,5 годам колонии;
- студентка факультета экспозиционного дизайна Академии искусств Мария Каленик – 16.07.2021 приговорена к 2,5 годам колонии;
- бывшая студентка архитектурного факультета БНТУ Виктория Гранковская – 16.07.2021 приговорена к 2,5 годам колонии;
- танцоры Игорь Ермолов и Николай Сасев – 10.06.2021 приговорены к 5 годам колонии усиленного режима;
- художница, отчисленная с последнего курса студентка Академии искусств Анастасия Миронцева – 01.04.2021 приговорена к 2 годам колонии;
- поэт, координатор инициативной группы Виктора Бабарико Светлана Купреева (по информации от 12.10.21, Светлана Купреева вышла на волю 11.10.21 (провела в заключении 16 месяцев)) – находится в Следственном изоляторе с 11.06.2020;
- литературовед, исследователь истории беларусской литературы, эссеист и правозащитник Алесь Беляцкий – находится в Следственном изоляторе с 14.07.2021;
- литератор, музыкант и автор журнала «Наша гісторыя» Андрей Скурко – находится в Следственном изоляторе с 08.11.2021;
- музыкант Павел Ларчик – 09.07.2021 приговорен 3 годам колонии;
- художник, мультипликатор Иван Вербицкий – 15.03.2021 приговорен к 8 годам и 1 месяцу колонии усиленного режима;
- философ и методолог Владимир Мацкевич – находится в Следственном изоляторе с 04.08.2021;
- музыканты Владимир Калач, Надежда Калач, Петр Марченко, Юлия Марченко (Юницкая), Антон Шнип и Дмитрий Шиманский – находятся в Следственном изоляторе с 02.08.2021;
- учитель истории и обществоведения Андрей Петровский – 25.08.2021 приговорен к 1,5 годам колонии;
- историк, режиссер документальных фильмов, журналист Ксения Луцкина – находится в Следственном изоляторе с 22.12.2020;
- литератор, учитель беларусского языка и литературы Алесь Минов – находится в Следственном изоляторе с 25.08.2021;
- поэт Николай Папеко – 08.06.2021 приговорен к 2 годам «химии»;
- менеджер культуры, музыкант Александр Богданов – находится в Следственном изоляторе с 02.09.2021;
- художник, сценограф Максим Крук – находится в Следственном изоляторе с 02.09.2021;
- музыкант, диджей Артур Амиров – 20.08.2021 приговорен к 3,5 годам колонии усиленного режима;
- стрит-арт художник Дмитрий Подрез – находится в Следственном изоляторе с 15.07.2021;
- музыкант Евгений Петров – 11.09.2021 приговорен к 1 году колонии;
- автор и редактор, политолог и аналитик Валерия Костюгова – находится в Следственном изоляторе с 30.06.2021;
- автор проекта «Адвеку» Евгений Крачковский – находится в Следственном изоляторе с 08.09.2021.
К уголовной ответственности также привлечены:
переводчица Ольга Калацкая – 24.03.2021 приговорена к 2 годам «домашней химии» (так в просторечье называется один из видов наказаний по уголовным статьям – ограничение свободы без направления в исправительное учреждение открытого типа); краевед и активист Владимир Гундарь – 20.05.2021 приговорен к 3 годам колонии; поэт и музыкант Анна Важник – 28.06.2021 приговорена к 1 году «домашней химии»; библиотекарь Юлия Лаптанович – 04.08.2021 приговорена к 3 годам «домашней химии»; дизайнер Татьяна Минина – 12.08.2021 приговорена к 4 годам «домашней химии».
Публицист, активист анархистского движения Игорь Олиневич находится в Следственном изоляторе с 29.10.2020.
За период с января по сентябрь 2021 года 42 деятеля культуры были привлечены к уголовной ответственности и получили следующие виды наказания и сроки:
С середины июня деятели культуры, приговоренные к «химии», начали отбывать наказание: музыкант Игорь Банцер, поэт и режиссер Игнат Сидорчик, дизайнер Максим Татьянок, менеджер культуры Левон Халатрян, поэт Николай Папеко и музыкант Максим Шавлинский (в сентябре попал под амнистию и был освобожден). Менеджер культуры Тимур Газизов, приговоренный 20 сентября к 2 годам «химии», находится на свободе до апелляции.
УСЛОВИЯ СОДЕРЖАНИЯ
Мы продолжаем получать сообщения о нарушениях, связанных с условиями содержания заключенных. О том, что для них зачастую создаются особо жесткие условия: отдельные подъемы и проверки ночью, отсутствие матрасов, перенаселенность камер, свет, который может гореть сутками, радио, которое «никогда не замолкает», оскорбительное отношение персонала и запрет передач, отсутствие или ненадлежащее предоставление медицинской помощи, отказ в госпитализации, отказ в приеме необходимых медицинских препаратов, отказ в свиданиях с родными, запрет заниматься спортом (в камере или в перерывах на работе в колонии), условия, способствующие заражению коронавирусом, помещение в штрафной изолятор, постановки на учет как «склонных к экстремизму и иным деструктивным действиям», что означает более жесткое отношение: более частые проверки камер, наручники во время всех перемещений и другие условия, которые нередко определяются находящими в заключении либо вышедшими оттуда людьми как “камера пыток” и “скотские”.
Всего зафиксировано 80 сообщений об условиях содержания деятелей культуры в местах заключения, которые могут быть охарактеризованы как жестокое и унижающее достоинство обращение.
ДОСТУП К КНИГАМ
Доступ к книгам в местах заключения подлежит отдельному изучению и анализу. На сегодняшний день мы фиксируем факты затруднений или непреодолимых препятствий для людей в заключении в получении (доступе) книг: учебных, художественных, публицистических и др.
Например, известно, что:
- У Виктора Бабарико нет доступа к тюремной библиотеке – об этом в социальной сети сообщила его адвокат Наталья Мацкевич. В Исправительной колонии №1 Новополоцка, где он находится, есть библиотека и право в неё записаться. Однако условия содержания созданы таким образом, что записаться в библиотеку Виктор Бабарико не имеет возможности.
- Алексей Могилевцев, находящийся в колонии № 13 в г. Глубокое, написал, что с прошлого года [2020] приобретать литературу возможно исключительно через администрацию колонии, а получать от родных нельзя.
- Никиту Емельянова перевели в Могилевскую колонию №4 – колонию строгого режима. Там он решил покупать книги в розничной сети, как это предусмотрено Уголовно-исполнительным кодексом. Однако то, что написано в законе, на практике работает довольно тяжело, и только в результате трехмесячной переписки могилевский «Букинист» отправил Никите заказ.
- В Гомельской колонии у Софии Малашевич из передач изымают учебники по французскому языку.
- «Книг, к сожалению, в очередной раз купить не получилось» – написал в письме Эдуард Бабарико, который находится в Следственном изоляторе Комитета государственной безопасности в Минске.
- Мария Колесникова рассказала, что: «в Жодино для меня не было книг. В администрации объяснили это тем, что проблемы с книгами для меня связаны со страхом, что в них есть какая-то информация, вроде как у Ленина, «написанная на молоке» (невидимые чернила)».
МАССОВАЯ ЛИКВИДАЦИЯ НЕКОММЕРЧЕСКИХ ОРГАНИЗАЦИЙ В СФЕРЕ КУЛЬТУРЫ
Третий квартал 2021 года характеризуется беспрецедентным давлением на организации гражданского общества: проверки, аресты счетов, вынесение предупреждений, ликвидации без судебных решений и в судебном порядке.
За последний год официальные лица неоднократно высказывали угрозы в адрес гражданского общества. 10 апреля глава Министерства иностранных дел Владимир Макей отреагировал на обсуждение международных санкций так: «любое дальнейшее ужесточение санкций приведет к тому, что гражданское общество, о котором они “пекутся”, перестанет существовать. И это будет, я считаю, абсолютно обоснованно в данной ситуации» (Макей о призывах к санкциям). 14-17 июля прошли многочисленные обыски в общественных организациях, партиях, у правозащитников, независимых экспертов. За день до массовой ликвидации некоммерческих организаций, на совещании с руководством Совета Министров 22 июля, Александр Лукашенко заявил, что в Беларуси «под две тысячи на небольшую страну НПО, НКО, бандитов и иностранных агентов. Ну и что, демократию получили? Сейчас оглянулись: это же вред для государства! Идет зачистка. Вы думаете, это просто? Там уже тысячи людей работают, наших людей, и в основном с повернутыми, промытыми за чужие деньги мозгами» (Лукашенко на совещании с Советом Министров). И 30 июля, на встрече с активом местной вертикали, Лукашенко констатировал, что «в результате проведенных мероприятий выделено 185 деструктивных структур, представляющих потенциальную угрозу национальной безопасности, в том числе представительство иностранной некоммерческой организации, 71 республиканское и местное общественное объединение, 113 учреждений» (Лукашенко на встрече с активом местной власти).
246 организаций гражданского общества ликвидируются властями по состоянию на 30 сентября 2021 года (Ликвидация и приостановление деятельности ОГО 2021). Среди них – правозащитные, журналистские, просветительские, благотворительные, экологические и другие организации.
«Официальный ответ» на международные санкции отразился и на организациях сферы культуры. Мы отмечаем существенный рост нарушений в отношении организаций и сообществ в третьем квартале текущего года.
Рост нарушений в отношении организаций и сообществ является следствием «войны», которая объявлена гражданскому сектору в ответ на протесты 2020 года и политику европейских санкций. Давление на некоммерческий сектор началось осенью 2020 года и касалось прежде всего правозащитных организаций: возбуждение уголовных дел, «поиск» источников финансирования, обыски в офисах и у сотрудников организаций. С мая 2021 года начались массовые внеплановые проверки Министерства юстиции. Так, в июне нами были зафиксированы первые случаи в отношении организаций сферы культуры. Первыми проверкам подверглись: «Белорусский ПЕН-центр», «Белорусский комитет Международного Совета по памятникам и местам (ИКОМОС)», «Згуртаванне беларусаў свету «Бацькаўшчына», «Союз белорусских писателей» и другие. Запрашивался беспрецедентный объем информации, документов. После чего по любому незначительному поводу Министерство юстиции осуществляло ликвидацию организаций в судебном порядке. Нам не известен ни один случай, когда суд встал бы на защиту интересов некоммерческих организаций – иски Министерства юстиции (Управлений юстиции в областях) о ликвидации подлежат «безоговорочному» удовлетворению судами.
Первые ликвидации в отношении некоммерческих организаций культурной сферы страны зафиксированы нами, начиная с апреля 2021 года. Так, еще 19 апреля «в целях защиты государственных и общественных интересов» Экономический суд Брестской области принял решение о ликвидации ООО «Польская школа» (в рамках кампании против польских меньшинств и антипольской пропаганды). В мае в Гродно было ликвидировано культурно-просветительское учреждение «Центр городской жизни» (причина — выставка Алеся Пушкина, на которой якобы была картина, подпадающая под Закон о противодействии экстремизму). В июне стало известно о ликвидации в Бресте социально-культурного учреждения «Театр Крылья Холопа» и культурно-просветительского «Грунт будущего». 30 июня власти потребовали прекратить в Беларуси деятельность Гёте-Института и Германской служба академических обменов (DAAD) – основных организаций по изучению немецкого языка и культуры во всем мире. В первых числа июля было ликвидировано брестское Агентство регионального развития «Дзедзич», проводившего фестиваль культуры и другие культурные мероприятия.
Далее стало понятно, что не нужно искать каких-то «за что?» – суды по ликвидациям (если того требует организационно-правовая форма НКО) общественных организаций стали на поток, в то время как учреждения просто ставились перед фактом произведенной ликвидации (ликвидируются в упрощенном порядке). Так, 9 августа Верховным судом был ликвидирован «Белорусский ПЕН-центр» – общественное объединение, созданное известными литераторами еще 1989 году, член международного ПЕН-клуба; а руководителю учреждения «Центр визуальных и исполнительских искусств «АРТ Корпорейшн» (организатор международного кинофестиваля «Листопад», форума театрального искусства «ТЕАРТ» и др.) было просто сообщено о факте ликвидации организации 25 августа 2021 года.
По состоянию на 30 сентября 2021 года, ликвидация как минимум 77 некоммерческих организаций зафиксирована в настоящем мониторинге как создание административных препятствий для осуществления деятельности организаций, влияющих на развитие культурной сферы страны.
1 октября также стало известно о ликвидации старейшей творческой организации Беларуси – «Союза белорусских писателей» – общественного объединения, созданного в 1934 году. В течение июля организация дважды получала предупреждения от Министерства юстиции, 14 июля в союзе произошел обыск с конфискацией техники и документов. Властями были созданы все условия (задержка писем с извещениями, опечатка офиса и закрытие доступа к документам, короткие сроки на сбор запрашиваемой информации), чтобы союз физически не смог собрать и предоставить весь объем запрашиваемой Минюстом информации. Суд посчитал это проблемой организации, и в конце заседания прокурор зачитал – как посчитали многие из присутствующих в зале – загодя подготовленное решение о ликвидации «Союза белорусских писателей».
СТРУКТУРА НАРУШЕНИЙ КУЛЬТУРНЫХ ПРАВ И ПРАВ ЧЕЛОВЕКА В ОТНОШЕНИИ ДЕЯТЕЛЕЙ КУЛЬТУРЫ
Преследование за инакомыслие занимает первую строку в «рейтинге» нарушений. Преследуя деятелей культуры за позицию, отличную от той, что транслируется госаппаратом, на них оказываются все форма давления: от увольнения – до задержания и уголовного преследования. За 9 месяцев 2021 года зафиксированы:
- Произвольные задержания – 200 случаев за период;
- Обыски – 94 факта (111 – с учетом организаций);
- Уголовные преследования – 69 ситуаций;
- Изъятия (конфискация имущества) – 75 случаев;
- Увольнения/не продление контракта – 64 факта;
- Вынужденная эмиграция – 62 случая;
- Вызовы на допросы, цензура, депортации, отчисления из учебных заведений, специальные досмотры при пересечении границы, аресты банковских счетов, «профилактические» беседы Министерства внутренних дел и Комитета государственной безопасности и др.
ГНЕТУЩИЕ ТЕНДЕНЦИИ
Для жизни и творчества в стране в ситуации преследования за инакомыслие и проводимых репрессий характеры следующие явления:
– самоцензура: «участники группы решили не публиковать песню, так как опасаются преследования со стороны властей», «прошел закрытый показ спектакля», редактор «проводит внутреннюю цензуру на предмет “экстремизма” всех книг, которые планирует издавать», «из-за ощущения небезопасности отказалась участвовать в фестивале», «песнями протеста лучше не делиться тем, кто остается на родине» и др.;
– перемещение «продукта беларусской культуры» за границу: «премьера в Беларуси не запланирована», «к сожалению, в Беларуси показов пока что не планируется», «Революцию» беларусского писателя Виктора Мартиновича поставят в немецком театре», в Киеве состоялась премьера спектакля по мотивам романа Саши Филипенко «Бывший сын» и т.д.;
– наряду с вынужденным отъездом из страны в целях личной безопасности, уезжают из страны творческие люди и в целях самореализации. Так, в Вильнюсе прошел первый спектакль с участием потерявших работу актеров Гродненского театра; Павел Харланчук уехал из Беларуси и присоединился к труппе Московского Губернского театра Сергея Безрукова и другие примеры;
– фактически «запрет на профессию» в Беларуси – невозможность заниматься делом жизни, что особенно актуально для деятелей культуры, уволенных из государственных учреждений культуры;
– также мы знаем о существовании целого пласта репрессий, которые остаются в тени. Лица, относящихся к деятелям культуры, особенно живущие в регионах, остаются сам-на-сам с оказанным на них давлением и репрессиями, никак не афишируют их, для того чтобы была возможность оставаться в стране и работать дальше – пусть не там, откуда был(-а) ранее уволен(-а), но в другом месте;
– опасение проявлять свою идентичность – например, польскую – в связи с ситуацией стигматизации поляков и антипольской политикой в целом.
ЗАПРЕТ НА ПРОФЕССИЮ
Отдельно необходимо остановиться на тенденции «запрета на профессию». Феномен «черных списков» – перечень музыкантов, литераторов и других деятелей культуры, которым фактически запрещено свободное распространение продуктов творчества – вернулся в беларусскую реальность в 2021 году в полную силу: отказы в выдаче гастрольных удостоверений музыкантам, невозможность провести автограф-сессии в государственных книжных магазинах авторам книг и другие ситуации запретов. Видел ли кто-либо из творческих людей свои имена в таких списках воочию ранее? – остается вопросом. Тем временем, 5 августа в провластном Telegram-канале были опубликованы списки «неугодных» лиц. Бо́льшая часть имен в них (более 320 человек) – бывшие сотрудники государственных учреждений, которые уволились на фоне выборов президента: журналисты, редакторы, фотокорреспонденты, исполнители, актеры, ведущие, спортсмены и др. Еще 43 фамилии отмечены в категории «творческие работники, не являющиеся сотрудниками государственных организаций» – и здесь музыканты, продюсеры, менеджеры культуры, режиссеры, музыкальные коллективы и другие. Всего как минимум 150 человек из данных списков имеют отношение к сфере культуры. Похоже, что появились они еще в начале ноября 2020-го года, но постоянно пополнялись новыми именами. Основной посыл, сопровождающий распространение данного «документа», – это «предатели», «с которыми нецелесообразно заключать трудовые отношения». Есть информация, что письма с «рекомендациями» не нанимать этих людей поступили и в беларусские кадровые агентства.
ОТВЕТСТВЕННОСТЬ ЗА КОММЕНТАРИИ ИЛИ «ВСЕМ ЗАМОЛЧАТЬ!»
Практика привлечения к ответственности (административной, уголовной) за комментарии общественно-политических событий (резонансных) в социальных сетях развивается на протяжении всего 2021 года. Данная практика также требует отдельного и детального исследования, так как приобретает масштабный и спланированный характер.
Так, 28 сентября 2021 в Минске трагически погибли IT-специалист и сотрудник Комитета государственной безопасности. По всей стране начались задержания людей, которые высказались в социальных сетях в адрес последнего. Спустя неделю, 6 октября, было официально сообщено, что «выявлено» 200 комментаторов, а 136 человек, которых к тому моменту уже задержали и поместили под арест, находятся в статусе подозреваемых по уголовным статьям: ст. 130 (умышленные действия, направленные на возбуждение иной социальной вражды или розни по признаку иной социальной принадлежности) и ст. 369 (оскорбление представителя власти и его близких в связи с выполнением им служебных обязанностей, совершенное в информации, размещенной в глобальной компьютерной сети Интернет).
Задержания осуществлялись на фоне публичных призывов Главного управления по борьбе с организованной преступностью и коррупцией Министерства внутренних дел Республики Беларусь к «неравнодушным» гражданам присылать информацию, свидетельства высказываний – для того чтобы «установить мерзавцев» и «совместными усилиями наказать максимальное количество».
ТЕНДЕНЦИИ, КОТОРЫЕ ТРЕБУЮТ ДОПОЛНИТЕЛЬНОГО ИЗУЧЕНИЯ
«Язык вражды»
На протяжении 2021 года мы наблюдаем практику запугивания, исходящую от государственных должностных лиц и государственных СМИ. Мы полагаем, что данная тема требует отдельного внимания, осмысления и специального исследования.
Культура памяти и «искажение истории»
Наряду с диффамационными практиками в адрес людей и организаций, «зарекомендовала» себя на государственном уровне широкомасштабная кампания по искажению истории: дискредитация «неугодных» историков, символов и фальсификация исторических фактов и событий. Так, только за исследуемый период 2021 года, известно об увольнениях нелояльных государству историков из Полоцкого, Могилевского, Белорусского государственных университетов, а учитель истории из Сморгони, рассказывавший на уроке ученикам 11-го класса о бело-красно-белом флаге, в конце августа был приговорен к 1,5 годам колонии. Из библиотек убираются книги про военную историю издательства «Харвест» (в частности, книги Виктора Ляхора «Военная история Беларуси. Герои. Символы. Цвета» и «Военная символика белорусов. Знамёна и мундиры»), но рассылается в них, заполняет полки магазинов «социально значимая книжная продукция» – с идеологически выверенной трактовкой определенных исторических событий (например, поддерживающая идею полонизации территории Западной Беларуси и о Польше в роли оккупанта). Новые учебники по истории Беларуси для 11-х классов (которые не успели даже распечатать и раздать по школам к началу учебного года) переписаны исключительно с целью дискредитации бело-красно-белой символики и лозунга «Жыве Беларусь!» (якобы, аналог приветствия «Хайль Гитлер») в глазах старшеклассников. Осуществляется целенаправленная попытка усвоения антизападной культурной политики – в апреле 2021 года Генеральным прокурором было возбуждено уголовное дело о геноциде населения Беларуси в период Второй мировой войны. По словам гомельского историка, кандидата искусствоведения Евгения Маликова, такое противостояние некоему абстрактному Западу – чисто идеологическая конструкция, которая должна отвлечь внимание граждан от преступлений после августа 2020 года на преступления Второй мировой войны.
НОВЫЕ ФАКТЫ И ПОТЕРИ В СФЕРЕ КУЛЬТУРЫ
⇒ Список продуктов, признанных экстремистскими (книга Екатерины Андреевой (Бахваловой) и Игоря Ильяша «Белорусский Донбасс» была признана экстремистской; по книге «Беларуская нацыянальная ідэя» было дано заключение, что она содержит «признаки проявления экстремизма»), пополнился клипом – 22 июля экспертная областная комиссия признала клип на песню «Баю-бай» группы «Дай Дорогу!» экстремистским.
⇒ Произведения Светланы Алексиевич, Александра Солженицына и Владимира Набокова исключены из школьной программы по литературе для 11 класса. Произведения Солженицына и Набокова ранее входили в раздел «диссидентская литература», а в разделе «Проза. Человек и война» в новой программе вместо произведения Алексиевич указан председатель провластного Союза писателей Беларуси Николай Чергинец.
⇒ До конца 2021 года беларусские власти планируют сократить 20% работников сферы культуры (НАУ: До конца года планируется сократить каждого пятого работника культуры) на сегодня в этой сфере работают 65,5 тысяч человек). Министерство культуры объясняет, что это «оптимизация численности организаций культуры и сокращение штатных единиц». Белорусский государственный университет культуры и искусства, также в целях «оптимизации», ликвидировал (расформировал) кафедру этнологии и фольклора, о чем стало известно в первых числах сентября. К моменту расформирования кафедра проработала 20 лет.
ТАКЖЕ МЫ ПРОДОЛЖАЕМ ФИКСИРОВАТЬ
⮚ Дискриминацию по признаку беларусского языка.
⮚ Целенаправленную дискредитацию деятелей культуры в государственных СМИ.
⮚ Привлечение к административной и уголовной ответственности за пользование национальной символикой (бело-красно-белый флаг и герб «Погоня») и за использование свободных вариаций сочетания цветов данной исторической символики – только в поле нашего зрения попало более 450 случаев за исследуемый период по всей стране; привлечение к ответственности за участие в акциях солидарности протестного движения.