(БЕЛ) У 2018–2019 гадах Беларускі ПЭН распрацаваў метадалогію працы для збору і абагульнення інфармацыі ў сферы культуры Беларусі і пачаў планамерны доўгатэрміновы маніторынг. Падставай для такой працы было жаданне запоўніць прабел у сістэмнай і актуальнай інфармацыі пра рэалізацыю культурных правоў у Беларусі. Грамадска-палітычны крызіс, што пачаўся ў краіне ў 2020 годзе, істотна паўплываў на змест маніторынгу. Масавыя парушэнні правоў чалавека, якія безумоўна закранулі дзеячаў і арганізацыі культуры, перафарматавалі маніторынг Беларускага ПЭНа: адказваючы на выклікі вонкавага асяроддзя, ён стаў разглядаць не толькі культурныя правы ў класічным разуменні, але і фіксаваць парушэнні правоў чалавека ў дачыненні да дзеячаў культуры і арганізацый сферы культуры. Маніторынг ахоплівае ўсю тэрыторыю Беларусі і сфакусаваны на дзеячах культуры розных сфер.
Мэта маніторынгу: сістэматычна фіксаваць выпадкі парушэнняў культурных правоў і правоў чалавека ў дачыненні да дзеячаў культуры ў Беларусі.
Задачы маніторынгу: фіксаваць факты і апісваць тэндэнцыі; рабіць публічную штогадовую справаздачу пра рэалізацыю культурных правоў і правоў чалавека ў дачыненні да дзеячаў культуры; на падставе сабранай інфармацыі і ва ўзаемадзеянні з асацыяцыямі і дзеячамі культуры аказваць практычную дапамогу ў рэалізацыі і аднаўленні парушаных правоў; удзельнічаць у фармаванні культурнай палітыкі (як пры нармальнай працы дэмакратычных інстытутаў, так і ва ўмовах крызісу).
Асноўныя паняцці:
Парушэнне культурных правоў і правоў чалавека ў дачыненні да дзеячаў культуры – сітуацыя неправавога дзеяння або бяздзейнасці з боку дзяржаўных органаў улады, кіравання, судоў у дачыненні да дзеячаў культуры, арганізацый, культурнай спадчыны, грамадзян.
Парушанае права (у рамках канкрэтнага парушэння) – кожнае ўстаноўленае парушэнне правоў і свабод дзеячаў культуры, заснаванае на змесце Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека, Пакта аб грамадзянскіх і палітычных правах, Пакта аб эканамічных, сацыяльных і культурных правах. Віды парушаных правоў і свабод грунтуюцца на гласарыі правоў чалавека: свабода сходаў, свабода выказвання думкі, свабода асацыяцый, свабода інфармацыі, права на працу і г. д. шляхам дадавання тэгаў (ярлыкоў): напрыклад, «адвольнае затрыманне», «умовы ўтрымання ў закрытых установах», «цэнзура», «крымінальны пераслед», «стварэнне адміністрацыйных перашкод для дзейнасці», «прызнаны(-на) экстрэмістам», «дэпартацыя», «канфіскацыя маёмасці», «гістарычная спадчына», «культура памяці» і г. д.
Суб’екты права, у дачыненні да якіх фіксуюцца парушэнні:
1. Дзеячы культуры і асобы, чые культурныя правы былі парушаны.
Дзеячы культуры розных творчых сектараў, размеркаваныя па наступных катэгорыях: літаратары і Людзі Слова (у 2020 годзе катэгорыя называлася «Літаратары»), музыкі, мастакі, фатографы, работнікі тэатра, работнікі кіно, работнікі музея (у 2020 годзе былі ўключаны ў катэгорыю «Іншыя»), менеджары культуры, акадэмічная супольнасць (катэгорыя была вылучана ў 2021 годзе), іншыя дзеячы культуры (экскурсаводы, рамеснікі, краязнаўцы, танцоры, актывісты, якія працуюць з культурай памяці, і іншыя), а таксама грамадзяне, чые моўныя правы ці правы на ўдзел у культурным жыцці былі парушаны.
NB: Група «Літаратары і Людзі Слова» з’яўляецца першачарговай пры аднясенні дзеяча культуры да той ці іншай творчай сферы. Людзі Слова – літаратары, перакладчыкі і даследчыкі літаратуры, публіцысты, інтэлектуалы і тыя, хто стварае і пашырае культуру, бароніць слова і яго майстроў. У маніторынг не ўключаны журналісты і блогеры, у тым ліку мэтавая група Міжнароднага ПЭН-клуба.
2. Арганізацыі і супольнасці сферы культуры.
Творчыя саюзы, музычныя гурты, аўтарскія, прафесійныя і аматарскія калектывы, некамерцыйныя арганізацыі, суполкі, культурныя пляцоўкі і іншыя групы людзей.
3. Культурная спадчына.
Аб’екты гістарычна-культурнай спадчыны (якія не абавязкова маюць статус гістарычна-культурнай каштоўнасці) і факты дыскрэдытацыі і дыскрымінацыі беларускай мовы ў цэлым.
Крыніцы збору інфармацыі:
- Маніторынг публічных крыніц інфармацыі агульнанацыянальнага і рэгіянальнага значэння, дзяржаўных і недзяржаўных СМІ. У розны час – 10–25 сайтаў. Спіс пераглядаецца адзін-два разы на год у сувязі з сітуацыямі пераследу і прымусовага закрыцця рэдакцый незалежных медыя, памяншэння аб’ёму ўнікальнай інфармацыі ці іншымі зменамі кантэнту сайтаў.
На старце маніторынгу – восень 2019 года – сярод пільнаваных рэсурсаў былі Tut.by, «Наша Ніва», «Белсат», «Онлайнер», Naviny.by, «Радыё Свабода», «Звязда», «Культура», «Літаратура і мастацтва». На працягу 2020–2021 гадоў спіс папоўніўся рэсурсамі «СБ. Беларусь сегодня», «Народная Воля», «Наша слова», Hrodna.life, «Сильные новости», «Рэгіянальная газета», «Могилев онлайн», «Народныя навіны Віцебска», «Брестская газета», Reform.by, «Новы Час», а таксама сайтамі праваабарончага цэнтра «Вясна» і ўсіх яго аддзяленняў. На канец 2023 года асноўнымі для збору фактаў парушэнняў з’яўляюцца сайты праваабарончага цэнтра «Вясна», медыявыданняў «Наша Ніва», «Белсат», «Zerkalo», «Радыё Свабода», Reform.by, Hrodna.life, «Флагшток», «Медыязона», «Позірк», «Еўрарадыё», Беларускай асацыяцыі журналістаў, а таксама ініцыятывы «Dissidentby». Для фіксацыі трэндаў дзяржаўнай палітыкі – сайты БелТА, «Звязды».
- Маніторынг сацыяльных сетак і Telegram-каналаў прафесійных і рэгіянальных супольнасцяў сферы культуры, а таксама праўладных і набліжаных да сілавых структур. У розны час – 10-15 каналаў.
- Камунікацыя з творчымі аб’яднаннямі і ініцыятывамі па ўсёй Беларусі (каля 20 партнёрскіх кантактаў), непублічныя размовы з дзеячамі культуры.
- Камунікацыя з беларускімі праваабарончымі арганізацыямі.
- Персанальныя звароты і актыўныя назіранні – напрыклад, у выпадках з судамі ў дачыненні да дзеячаў культуры (не актуальна на бягучы момант).
- Экспертныя круглыя сталы (кастрычнік 2020 года).
- Аналіз спісаў (з 2021 года): маніторынг прымусова ліквідаваных грамадскіх аб’яднанняў (вядзе «Lawtrend»), «Пералік арганізацый і фізічных асоб, датычных да тэрарыстычнай дзейнасці» (КДБ), «Пералік грамадзян Рэспублікі Беларусь, замежных грамадзян або асоб без грамадзянства, датычных да экстрэмісцкай дзейнасці» (МУС), «Пералік арганізацый, фарміраванняў, індывідуальных прадпрымальнікаў, датычных да экстрэмісцкай дзейнасці» (МУС), «Рэспубліканскі спіс экстрэмісцкіх матэрыялаў» (Міністэрства інфармацыі).
Маніторынг інтэрнэт-рэсурсаў і Telegram-каналаў са спісу аналізаваных крыніц адбываецца штодня. Фіксацыя інфармацыі, што атрымліваецца праз асабістыя зносіны з дзеячамі культуры, непасрэдныя звароты ў ПЭН або ад прафесійных супольнасцяў – паводле яе паступлення з гэтых крыніц. Аналіз спісаў – раз на месяц.
Аналіз і адвакацыя:
Маніторынг мае доўгатэрміновы характар. Метадалогія збору і абагульнення звестак дазваляе мець актуальную інфармацыю пра парушэнні на кожны момант часу для бягучага выкарыстання Беларускім ПЭНам або на запыт зацікаўленых бакоў. Асноўным дакументам маніторынгу з’яўляецца штогадовая справаздача пра маніторынг рэалізацыі культурных правоў і парушэнне правоў чалавека ў дачыненні да дзеячаў культуры. Дадаткова Беларускі ПЭН публікуе агляды за кожныя тры месяцы.
Вынікі маніторынгавай дзейнасці Беларускага ПЭНа маюць публічны характар і выкарыстоўваюцца Офісам Вярхоўнага Камісара ААН па правах чалавека, Спецыяльным дакладчыкам ААН па Беларусі, Спецыяльным дакладчыкам па культурных правах, праваабаронцамі, палітыкамі, даследчыкамі і зацікаўленай грамадскасцю. Асноўную сілу справаздачы маюць у сістэме Міжнароднага ПЭНа і яго краінавых аддзяленнях – гэта важная частка міжнародных сувязяў, заснаваная на агульных каштоўнасцях і агульнай арганізацыйнай культуры, пабудаванай на абароне культурных правоў у непарыўнай сувязі з правамі чалавека.
***
Змены, якія зазнавала метадалогія даследавання.
Мэтавая група:
1. У 2022 годзе мэтавая група дзеячаў культуры была пашырана за кошт уключэння настаўнікаў/выкладчыкаў рускай і замежных моў, да гэтага часу ўлічваліся толькі настаўнікі/выкладчыкі беларускай мовы і літаратуры.
Парушэнні і парушаныя правы:
2. У 2020 годзе права на выкарыстанне (незабароненай) сімволікі фіксавалася ў асноўным маніторынгу як «від парушэння культурных правоў» – з 2021 года яно вынесена ў асобны маніторынг «Пераслед за сімволіку».
3. У 2020–2021 гадах вымушаны выезд дзеячаў культуры з краіны фіксаваўся як асобнае парушэнне, з 2022 года адносіцца да актуальных тэндэнцый і не ўлічваецца ў агульнай статыстыцы парушэнняў (у тым ліку з прычыны немагчымасці адназначна назваць прычыны, што падштурхнулі таго ці іншага дзеяча культуры да ад’езду з краіны).
4. У 2022 годзе ўведзены тэгі «адміністрацыйны пераслед», «культура памяці», адменены тэг «прызнаны палітвязнем».
5. У 2021 годзе выпадкі прызнання кніг Міністэрствам інфармацыі «экстрэмісцкімі матэрыяламі» фіксаваліся як факты цэнзуры – з 2022 года ўведзены тэг «прызнана экстрэмісцкім матэрыялам».
Каментарыі да метадалогіі:
1) «Пераслед за іншадумства» – тэг надаецца выпадкам палітычна матываваных звальненняў або паніжэнняў на пасадах, адлічэнняў з навучальных устаноў, выклікаў дзеячаў культуры на «прафілактычныя гутаркі» і допыты, пераслед асоб, якія выехалі за мяжу, разгромаў кватэр, ператрусаў і канфіскацый маёмасці, а таксама тым затрыманням, вынік якіх нам невядомы.
2) Тэгам «цэнзура» фіксуюцца факты культурнай цэнзуры.
3) Факты рэалізацыі дзяржаўнай палітыкі фіксуюцца як тэндэнцыі і трэнды палітыкі дзяржавы ў сферы культуры і не ўлічваюцца ў агульным аб’ёме парушэнняў.
4) Агульная колькасць парушэнняў, колькасць дзеячаў культуры і арганізацый, чые правы былі парушаны, і г. д. не з’яўляюцца канчатковымі, а ўяўляюць сабой ніжнюю мяжу колькасці парушэнняў культурных правоў і правоў чалавека ў дачыненні да дзеячаў культуры.