• Навiны
  • Культурныя правы
  • (БЕЛ) Маніторынг парушэнняў культурных правоў і правоў чалавека ў дачыненні да дзеячаў культуры. Беларусь, студзень – сакавік 2025 года

(БЕЛ) Маніторынг парушэнняў культурных правоў і правоў чалавека ў дачыненні да дзеячаў культуры. Беларусь, студзень – сакавік 2025 года

Апошняе абнаўленне: 6 мая 2025
(БЕЛ) Маніторынг парушэнняў культурных правоў і правоў чалавека ў дачыненні да дзеячаў культуры. Беларусь, студзень – сакавік 2025 года

Матэрыял падрыхтаваны на аснове абагульненай інфармацыі, сабранай маніторынгавай групай Беларускага ПЭНа за першыя тры месяцы 2025 года з адкрытых крыніц праз асабістыя кантакты і ў непасрэднай камунікацыі з дзеячамі культуры. Калі вы хочаце паведаміць пра парушэнні (у тым ліку канфідэнцыйна) або выправіць недакладнасці, калі ласка, звяжыцеся з намі: [email protected], t.me/viadoma. Чым дакладней мы зможам зафіксаваць і прааналізаваць сітуацыю з правамі чалавека ў сферы культуры, тым больш эфектыўна будзем планаваць працу ў галіне падтрымкі дзеячаў культуры і культурных праектаў. Больш пра маніторынг тут.

NB: дзеля інфармацыйнай бяспекі карыстальнікаў мы не падаём прамых спасылак на крыніцы інфармацыі, калі, згодна з дзейнымі ў Рэспубліцы Беларусь нарматыўнымі прадпісаннямі, у дачыненні да іх уведзены абмежаванні.

Асноўныя вынікі маніторынгу
Пераслед дзеячаў культуры ў зняволенні
• Парушэнне грамадзянска-палітычных і сацыяльна-эканамічных правоў дзеячаў культуры
Пераслед дзеячаў культуры ў выгнанні
Цэнзура і парушэнне культурных правоў
Матэрыялы на тэму культуры, прызнаныя «экстрэмісцкімі»
Дзяржаўная палітыка ў сферы культуры*
Высновы

* На аснове аналізу публікацый у Telegram-канале Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь у студзені 2025 года.

АСНОЎНЫЯ ВЫНІКІ МАНІТОРЫНГУ

У першым квартале 2025 года рэпрэсіі і палітычна матываваны пераслед дзеячаў культуры працягнуліся: адвольныя арышты і затрыманні, адміністрацыйныя і крымінальныя суды; ціск і пераслед у месцах пазбаўлення волі; выклікі на прафілактычныя гутаркі ў РУУС, КДБ ці да начальства на працы; візіты супрацоўнікаў міліцыі на дом; фактычная забарона на прафесію, правядзенне выстаў і абмежаванні на прэзентацыю ўласнай творчасці.

  • Зафіксавана 319 парушэнняў культурных правоў і правоў чалавека ў дачыненні да дзеячаў культуры.
  • Станам на 31.03.2025 г. у краіне 1208 палітычных зняволеных [1], у тым ліку не менш [2] за 97 дзеячаў культуры.
  • Усяго ў зняволенні – калоніях, турмах, следчых ізалятарах, установах адкрытага тыпу («хімія») або ва ўмовах «хатняй хіміі» – пакаранне паводле палітычных матываў адбываюць не менш за 165 працаўнікоў сферы культуры.
  • Упершыню за ўсю гісторыю маніторынгу найбольш часты від парушэнняў сярод зафіксаваных за пэўны перыяд – прызнанне матэрыялаў на тэму культуры або сацыяльных сетак дзеячаў культуры «экстрэмісцкімі матэрыяламі» (115 выпадкаў). За імі ідуць цэнзура (49) і парушэнне права на справядлівы суд (36) у дачыненні да дзеячаў культуры або арганізацый сферы культуры.
  • Да крымінальнай адказнасці прыцягнулі не менш за 12 дзеячаў культуры. У дачыненні да амаль кожнага другога чалавека гэта ўжо другі або трэці прысуд пасля падзей 2020 года.
  • Цэнзура, сярод іншага, закранула як мінімум два мерапрыемствы, звязаныя з традыцыйнай культурай Беларусі – вобласцю, якая пасля падзей 2020 года лічылася адной з дазволеных і ўмоўна бяспечных для творчай дзейнасці.
  • Можна казаць пра прыпыненне або заканчэнне кампаніі, скіраванай на ліквідацыю арганізацый грамадзянскай супольнасці: за першы квартал 2025 года ў прымусовым парадку ліквідаваны ўсяго чатыры грамадскія аб’яднанні, сярод іх адна арганізацыя са сферы культуры.
  • У студзені 2025 года асноўным зместам дзяржаўнай культурнай палітыкі зрабіліся выбары [3] Аляксандра Лукашэнкі на сёмы прэзідэнцкі тэрмін: так, 31,2 % кантэнту афіцыйнага Telegram-канала Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь было прысвечана гэтай тэме – ад заклікаў да датэрміновага галасавання і цытат Лукашэнкі да асвятлення «культурнай арганізацыі выбарчага працэсу».
Фота: t.me/minkultrb

ПЕРАСЛЕД ДЗЕЯЧАЎ КУЛЬТУРЫ Ў ЗНЯВОЛЕННІ

Па-ранейшаму асаблівую трывогу выклікаюць умовы ўтрымання палітзняволеных дзеячаў культуры, сярод якіх – выкарыстанне рэжыму інкамунікада і падаўжэнне тэрмінаў зняволення:

 Ужо больш за два гады ў поўнай ізаляцыі ад вонкавага свету застаюцца адвакат, літаратар і бард Максім Знак (з 9 лютага 2023 года ў яго сваякоў няма з ім ніякай сувязі), а таксама палітычны дзеяч, відэаблогер і культурны менеджар Сяргей Ціханоўскі (з 9 сакавіка 2023 года). Праваабаронцы кваліфікуюць гэта як гвалтоўнае знікненне.

Амаль паўгода ў рэжыме інкамунікада ўтрымліваецца анархіст і аўтар турэмнай прозы Аляксандр Францкевіч (у ліпені 2024 года затрымалі і яго маці, а ў лютым 2025-га яе асудзілі на 3 гады і 3 месяцаў пазбаўлення волі паводле абвінавачання ва ўдзеле ў так званым экстрэмісцкім фарміраванні).

 Працягваецца практыка штучнага падаўжэння тэрмінаў палітзняволеным праз завядзенне новых крымінальных спраў. У тым ліку пераследуецца мэта не дапусціць іх вызвалення пасля адбыцця асноўнага пакарання.

Так, 5-гадовы тэрмін зняволення анархіста і аўтара турэмнай прозы Мікалая Дзядка мусіў скончыцца 25 красавіка 2025 года. Аднак Мікалай не выйшаў у гэты дзень на волю: спачатку на яго была заведзена крымінальная справа паводле артыкула 411 Крымінальнага кодэкса («злоснае непадпарадкаванне патрабаванням адміністрацыі папраўчай установы»), а ў сакавіку гэтага года стала вядома пра яшчэ адну крымінальную справу.

На працягу года ўжо другі раз паводле артыкула 411 Крымінальнага кодэкса былі прыцягнуты да адказнасці палітзняволеныя Эдуард Бабарыка і анархіст, аўтар турэмнай прозы Аляксандр Францкевіч. Апошнія суды паводле гэтых спраў адбыліся ў лютым 2025 года.

У студзені прайшоў разгляд яшчэ адной крымінальнай справы паводле артыкула 361-4 Крымінальнага кодэкса («садзейнічанне экстрэмісцкай дзейнасці») у дачыненні да бібліятэкаркі Юліі Лаптановіч, раней ужо асуджанай на 4 гады і 9 месяцаў пазбаўлення волі.

У лютым 2025 года адбыўся яшчэ адзін суд у дачыненні да музыкі і сцэнарыста Кірыла Вевеля, паўгода таму асуджанага на 3 гады калоніі. Цяпер яго судзілі паводле артыкулаў 361-1 Крымінальнага кодэкса («удзел у экстрэмісцкім фарміраванні») і 130 («распальванне варожасці»). Акрамя таго, Кірыл быў унесены ў пералік фізічных асоб, датычных да тэрарыстычнай дзейнасці.

Таксама ў лютым паўторна асуджаны Міхаіл Лабань, уласнік ювелірнай майстэрні «Самародак». Яму інкрымінавалі артыкул 361-2 Крымінальнага кодэкса («фінансаванне экстрэмісцкай дзейнасці»). У выніку частковага складання тэрмінаў пакаранне Міхаілу павялічана яшчэ на паўгода да ўжо прызначаных 4 гадоў пазбаўлення волі ў калоніі.

 Пад відавочным ціскам працягваецца практыка запісу і трансляцыі дыскрэдытацыйных відэаролікаў з удзелам палітзняволеных на дзяржаўным тэлебачанні. Такія «інтэрв’ю» нярэдка робяцца прадвесцем хуткага вызвалення.

Так, у сярэдзіне студзеня 2025 года дзяржаўныя прапагандысцкія каналы выпусцілі ў эфір адзін з такіх сюжэтаў – з удзелам супрацоўнікаў «Радыё Свабода», сярод якіх былі Ігар Карней, аўтар тэкстаў пра культурна-гістарычную спадчыну Беларусі, і паэт, перакладчык, журналіст Андрэй Кузнечык. Праз месяц, 12 лютага, Андрэй Кузнечык і яшчэ двое палітзняволеных былі вызвалены на падставе памілавання, якое сталася магчымым дзякуючы пасярэдніцтву Дзяржаўнага дэпартамента ЗША.

 У студзені 2025 года актывістцы і публіцыстцы Алене Гнаўк было прызначана шэсць месяцаў утрымання ў памяшканні камернага тыпу (ПКТ), куды асуджаных пераводзяць за нібыта злосныя парушэнні вызначанага парадку адбыцця пакарання ў папраўчых калоніях. На паўгода падоўжылі ўтрыманне ў ПКТ журналіста і эсэіста Андрэя Пачобута.

 Палітзняволеныя працягваюць зазнаваць фізічны і псіхалагічны ціск з боку адміністрацыі пенітэнцыярных устаноў. Сярод распаўсюджаных формаў – змяшчэнне ў карцар або штрафны ізалятар, забарона на спатканні са сваякамі і перадачы, прымус да напісання прашэння аб памілаванні на імя Лукашэнкі і іншыя метады.

Вядомыя выпадкі, калі ў людзей культуры канфіскоўвалі рукапісы, напісаныя ў зняволенні, і няма гарантый, што гэтыя тэксты будуць вернуты, а не знішчаны.

 Умовы ўтрымання адміністрацыйна арыштаваных паводле палітычных матываў закліканы максімальна прынізіць чалавека. У такіх камерах кругласутачна не выключаецца святло; жалезныя нары без матрацаў; забаронена сядзець або ляжаць, за выключэннем начнога часу (з 22:00 да 6:00); ноччу кожныя дзве гадзіны робяцца пераклічкі, а ранкам – так званыя «шмоны»: арыштаваных выводзяць у калідор у кайданках, пасля чаго адбываецца ператрус камеры. Пра доступ да кніг, перыёдыкі і іншых падобных рэчаў у перыяд адбыцця арышту гаворкі не вядзецца.

ПАРУШЭННЕ ГРАМАДЗЯНСКА-ПАЛІТЫЧНЫХ І САЦЫЯЛЬНА-ЭКАНАМІЧНЫХ ПРАВОЎ ДЗЕЯЧАЎ КУЛЬТУРЫ

Працягваюцца адвольныя затрыманні і арышты, адміністрацыйны і крымінальны палітычна матываваны пераслед дзеячаў культуры, запалохванні, выклікі на «прафілактычныя гутаркі», праверкі падчас мінання мяжы, агляды тэлефонаў, практыка забароны на прафесію і іншыя формы ціску з боку ўладаў.

⇒ Падставамі для арыштаў дзеячаў культуры па-ранейшаму робяцца ўдзел у мірных пратэстах 2020 года – артыкул 342 Крымінальнага кодэкса; крытычныя выказванні пра грамадска значныя падзеі – артыкул 130 Крымінальнага кодэкса; крытычныя каментарыі ў сацыяльных сетках на адрас Аляксандра Лукашэнкі і іншых прадстаўнікоў улады – артыкулы 367, 368, 369 Крымінальнага кодэкса; супрацоўніцтва і падтрымка незалежных медыя і грамадзянскіх ініцыятыў – артыкулы 361-1, 361-2, 361-4 і іншыя.

Усё часцей інфармацыя пра затрыманні і арышты робіцца вядомая праваабаронцам толькі праз месяцы, а часам і значна пазней.

 Мінімум 12 дзеячаў культуры былі прыцягнуты да крымінальнай адказнасці. Амаль кожны другі прысуд (42 %) вынесены ў дачыненні да асоб, якія ўжо адбываюць пакаранне. На цяперашні момант нам вядомыя вынікі толькі 5 з 12 судовых працэсаў.

 Працягваецца практыка правядзення палітычных працэсаў у закрытым рэжыме. Так, на працягу двух месяцаў за зачыненымі дзвярыма праходзіў разгляд крымінальнай справы ў дачыненні да грамадзяніна Японіі Наканісі Масатосі, абвінавачанага паводле артыкула 358-1 Крымінальнага кодэкса ў нібыта агентурнай дзейнасці. 17 сакавіка 2025 года суд асудзіў выкладчыка японскай мовы на сем гадоў пазбаўлення волі ва ўмовах калоніі.

 Прыцягненне людзей культуры да адміністрацыйнай адказнасці часцей за ўсё ажыццяўлялася паводле артыкула 19.11 Кодэкса аб адміністрацыйных правапарушэннях – за распаўсюджванне нібыта экстрэмісцкіх матэрыялаў. Гэты артыкул фігураваў у 9 з 14 зафіксаваных у аналізаваны перыяд пратаколаў. Таксама выкарыстоўваліся артыкул 24.23 Кодэкса аб адміністрацыйных правапарушэннях – «пікетаванне» ў сацыяльных сетках; артыкул 19.10 Кодэкса аб адміністрацыйных правапарушэннях – «прапаганда нацысцкай сімволікі». Вядома пра адзін адміністрацыйны працэс у дачыненні да дзеяча культуры паводле артыкула 10.9 Кодэкса аб адміністрацыйных правапарушэннях – «парушэнне заканадаўства аб выбарах». Выніковыя рашэнні судоў вядомыя толькі паводле 2 з 14 адміністрацыйных спраў.

 Пазасудовы пераслед – як частка парушэнняў, што сталі ўжо паўсядзённымі, – уключаў:

  • выклікі на «прафілактычныя гутаркі» ў РУУС або да «спецыялістаў па бяспецы» на месцы працы;
  • прымус падпісаць абавязацельствы аб няўдзеле ў «экстрэмісцкай дзейнасці»;
  • допыты падчас мінання мяжы з пытаннямі пра мэту паездкі і праверкай мабільных прылад на прадмет падпісак, асабістай перапіскі і гісторыі браўзера;
  • звальненні і немагчымасць афіцыйна працаўладкавацца ў дзяржаўных установах;
  • ціск на сваякоў;
  • іншыя формы негалоснага або адкрытага пераследу.

ПЕРАСЛЕД ДЗЕЯЧАЎ КУЛЬТУРЫ Ў ВЫГНАННІ

Працягваецца трансгранічны пераслед дзеячаў культуры – палітычных эмігрантаў: праз завядзенне ў Беларусі новых крымінальных спраў, правядзенне завочных судоў, арышты маёмасці, публічную дыфамацыю, унясенне ў спісы «экстрэмістаў» і «тэрарыстаў», прызнанне ініцыятыў «экстрэмісцкімі фарміраваннямі», ціск на сваякоў у Беларусі.

 Захоўваецца практыка папераджальнага запалохвання і наступнага выяўлення ўдзельнікаў пратэсных і культурных акцый за мяжой.

Так, 27 студзеня Следчы камітэт паведаміў пра ідэнтыфікацыю і прыцягненне да крымінальнай адказнасці 365 удзельнікаў і арганізатараў акцый, якія прайшлі за мяжой 26 студзеня ў дзень так званых выбараў прэзідэнта Рэспублікі Беларусь (у далейшым гэты лік вырас да «парадку 400» падазраваных). А 21 сакавіка СК прыгразіў адказнасцю патэнцыйным удзельнікам Дня Волі. Пазней у прапагандысцкіх медыя з’явілася паведамленне пра выяўленне 260 чалавек, якія паўдзельнічалі ў акцыях 25 сакавіка.

Мы працягнем сачыць за развіццём сітуацыі і тым, каго з людзей культуры можа закрануць гэты пераслед.

 Зафіксаваны выпадкі завочных судовых працэсаў, у рамках якіх раней асуджаным дзеячам культуры замянялі пакаранне на больш строгае – з «хіміі» або «хатняй хіміі» на калонію. У разгледжаны перыяд такія суды прайшлі, як мінімум, у дачыненні да паэта, музыкі і перакладчыка Мікіты Найдзёнава, а таксама былой галоўнай рэдактаркі газеты «Новы Час» Аксаны Колб.

 Працягваецца практыка арышту нерухомасці. Так, 18 студзеня гомельская журналістка і рэжысёрка Марыя Булавінская даведалася пра арышт свайго вясковага дома на падставе пастановы Следчага камітэта. А ўжо 29 студзеня яе дакументальны фільм «Лес», прысвечаны тэме сталінскіх рэпрэсій і дзеянням гомельскіх уладаў, які выйшаў летам 2024 года, быў прызнаны «экстрэмісцкім матэрыялам».

 З’яўляецца інфармацыі пра новых дзеячаў культуры – палітычных эмігрантаў, абвешчаных у Беларусі ў вышук, што сведчыць пра адкрыццё ў дачыненні да іх крымінальных спраў.

Так, у студзені стала вядома, што шукаюцца музыка Сяргей Міхалок, фатографы Юлія Лейдзік і Яўген Канаплёў, кіраўнік грамадскай ініцыятывы для ўвекавечання памяці ахвяр сталінскіх рэпрэсій «Хайсы» Ян Дзяржаўцаў, а таксама шэраг іншых прадстаўнікоў культурнай сферы.

 Вядома пра завядзенне другой крымінальнай справы – цяпер паводле артыкула 342 Крымінальнага кодэкса – супраць Арцёма Зянькова, уласніка фірмы пракату фота- і відэаабсталявання. У лістападзе 2024 года ён быў асуджаны на 3 гады «хатняй хіміі» паводле артыкула 361-2 Крымінальнага кодэкса («фінансаванне дзейнасці экстрэмісцкага фарміравання»), пасля чаго пакінуў Беларусь.

 Захоўваецца тэндэнцыя ўносіць дзеячаў культуры ў спісы «экстрэмістаў» і «тэрарыстаў», у тым ліку ў выпадку іх завочнага асуджэння.

У студзені 2025 года ў абодва спісы быў уключаны стэндап-комік Слава Камісарэнка, вядомы сваімі пародыямі на Аляксандра Лукашэнку. У снежні 2024 года яго завочна асудзілі на 6 гадоў калоніі.

 Працягваецца практыка прызнаваць культурныя ініцыятывы ў эміграцыі «экстрэмісцкімі фарміраваннямі», што вядзе да крымінальнага пераследу іх удзельнікаў, а таксама робіць гэтыя ініцыятывы небяспечнымі для людзей унутры Беларусі і фактычна закрывае магчымасць супрацоўніцтва.

Так, 27 студзеня 2025 года КДБ уключыў у спіс «экстрэмісцкіх фарміраванняў» краўдфандынгавую платформу «Gronka», створаную для падтрымкі беларускіх культурных і адукацыйных праектаў. Платформа пачала сваю дзейнасць у ліпені 2024 года. Сярод падтрыманых платформай ініцыятыў:

  • выпуск зборніка беларускіх калыханак ад ініцыятывы «ЭтнаТрадыцыя»,
  • аўдыякніга «Зэкамерон» паводле твора Максіма Знака – палітзняволенага адваката і літаратара,
  • гайд па беларускіх мясцінах Грузіі,
  • іншыя праекты, важныя для захавання беларускай культуры і ідэнтычнасці.

ЦЭНЗУРА І ПАРУШЭННЕ КУЛЬТУРНЫХ ПРАВОЎ

Па-ранейшаму застаюцца закрытымі сцэнічныя і выставачныя прасторы для дзеячаў культуры са спісу «нядобранадзейных» (разам з тым пачалі з’яўляцца асобныя выпадкі выдачы дазволу на выступы і выставы тым, каму раней адмаўлялі). Захоўваецца забарона для такіх аўтараў на публікацыі ў дзяржаўнай перыёдыцы, фіксуюцца выпадкі анулявання раней выдадзеных гастрольных пасведчанняў і датэрміновага закрыцця выстаў. Пашыраны спіс друкаваных выданняў, прызнаных нібыта здольнымі нанесці шкоду нацыянальнай бяспецы Рэспублікі Беларусь. Працягваецца дыскрымінацыя паводле прыкметы выкарыстання беларускай мовы. Цэнзура закранула ў тым ліку сферу традыцыйнай культуры, а сярод табуяваных тэм – вайна ва Украіне, паўстанне Каліноўскага і постаць самога Кастуся Каліноўскага.

 Так, 24 студзеня 2025 года Міністэрства інфармацыі апублікавала абноўлены спіс друкаваных выданняў, «якія ўяўляюць пагрозу нацыянальным інтарэсам Рэспублікі Беларусь». У яго дадалі 30 новых найменняў, усе – кнігі расійскіх выдавецтваў, такіх як «АСТ», «Эксма», «Popcorn Books», «Inspiria» і іншых. Гэтыя выданні пераважна разлічаны на аўдыторыю 18+ (некаторыя – 16+) і ахопліваюць шырокі спектр тэм і жанраў: коміксы, сучасныя моладзевыя раманы і рамантычныя гісторыі, аўтабіяграфічная проза, крыміналістыка, сацыяльная псіхалогія, сексуальнасць, залежнасці, гомасексуальныя адносіны, псіхалагічныя траўмы, пошук ідэнтычнасці і г. д. Сярод унесеных у спіс – раман Чака Паланіка «Калыханка», напісаны ў жанры сюррэалістычнага трылера з элементамі містыкі і сацыяльнай сатыры, заснаваная на архіўных дакументах кніга Эн Эплбаум «ГУЛАГ», якая ў 2004 годзе атрымала Пулітцэраўскую прэмію, а таксама раман-бестселер «Маленькае жыццё» Ханьі Янагіхары, прысвечаны траўматычнаму досведу і псіхічным наступствам гвалту.

 11 сакавіка 2025 года ў мінскай галерэі «Мастацтва» адкрылася выстава «Беларускі бестыярый», прысвечаная міфалагічным персанажам беларускага фальклору. Ужо на наступны дзень у Telegram сталі з’яўляцца скаргі праўладных актывістаў, якія абвінавацілі аўтараў у «сатанінскім шабашы» і «барацьбе супраць хрысціянскіх каштоўнасцяў». 13 сакавіка, праз два дні пасля адкрыцця, арганізатары выставы – Яўген і Яўгенія Кот – паведамілі пра яе датэрміновае закрыццё праз незалежныя ад іх прычыны і пачалі дэмантаж заяўленай на 22 сакавіка экспазіцыі.

 19 сакавіка стала вядома, што ў музейным комплексе «Дудуткі» сёлета не адбудзецца традыцыйнага фестывалю «Свята Сонца», прысвечанага святкаванню Купалля. Пракатнае пасведчанне на правядзенне мерапрыемства, запланаванага на 21–22 чэрвеня 2025 года, было анулявана пасля крытыкі з боку праўладнай актывісткі Вольгі Бондаравай, якая назвала фестываль «неапаганскім шабашам са свастыкай і рунамі». Таксама дзяржаўнае агенцтва БелТА выдаліла са свайго сайта матэрыял «Паглыбленне ў магію самай кароткай ночы года. Якім будзе VIII фестываль “Свята Сонца”». Штогадовае мерапрыемства з open-air канцэртам, шоу агню, кірмашом рамёстваў і традыцыйнымі абрадамі ладзіўся ў Беларусі з 2016 года.

 Зафіксаваны выпадкі ціску на палітзняволеных і «перавучванне» іх з беларускай мовы на рускую, забароны размаўляць на беларускай мове падчас спаткання з палітзняволеным, а таксама патрабаванні з боку супрацоўніцы паштовага аддзялення ўпісваць у заказ звесткі на рускай, а не на беларускай мове.

 Адкрыццё ў Хойніках (Гомельская вобласць) рускамоўнага памятнага знака Івану Мележу (народнаму пісьменніку Беларусі, аўтару знакавай для беларускай літаратуры трылогіі «Палеская хроніка») – прыклад дыскрымінацыі беларускай мовы і яе выцяснення з публічнай прасторы. Такое рашэнне не толькі супярэчыць літаратурнай спадчыне Мележа, але і з’яўляецца праявай непавагі да памяці пісьменніка, ігнараваннем яго нацыянальнай і культурнай ідэнтычнасці.

 Захоўваецца практыка абмяжоўваць доступ да літаратуры і іншых матэрыялаў, што датычаць культуры і гістарычнай памяці, праз прызнанне іх «экстрэмісцкімі матэрыяламі». Гэткія дзеянні наўпрост закранаюць культурныя правы. Паколькі гэты від парушэнняў стаўся самым частым сярод зафіксаваных у першым квартале 2025 года (уключае таксама прызнанне «экстрэмісцкімі матэрыяламі» сацыяльных сетак дзеячаў культуры), спынімся на ім больш падрабязна.

МАТЭРЫЯЛЫ НА ТЭМУ КУЛЬТУРЫ, ПРЫЗНАНЫЯ «ЭКСТРЭМІСЦКІМІ»

Усяго не менш [4] за 115 матэрыялаў на тэму культуры або сацыяльных сетак дзеячаў культуры былі прызнаны «экстрэмісцкімі» ў першым квартале 2025 года – гэта значыць, што цяпер у Беларусі за падпіску, перапост, лайк і перасылку нейкага з іх чалавек можа атрымаць да 15 сутак арышту або да 1260 рублёў штрафу. А на прыкладзе гэтага спісу можна зрабіць выснову, што пад забарону ў краіне могуць трапіць тэмы, звязаныя з крытыкай савецкага мінулага, асвятленнем рэпрэсій (у тым ліку сталінскіх), пратэснымі рухамі, нацыянальнай ідэнтычнасцю, а таксама любыя формы незалежнага культурнага выказвання і сатыры. Пераследуюцца праекты, кнігі і аўтары, якія папулярызуюць беларускую культуру, мову, альтэрнатыўны погляд на гісторыю і цяперашнюю палітычную сітуацыю.

Так, у студзені – сакавіку 2025 года ў «Рэспубліканскі спіс экстрэмісцкіх матэрыялаў» унесены:

Кнігі і перыёдыка:

«Тайны белорусской истории» аўтарства Вадзіма Дзеружынскага, альбом «БНР-100: Сьвяткаванне 100-гадовага юбілею ў Беларусі і ў замежжы», «НКВД забіваў у Курапатах…» аўтарства Марата Гаравога, «Чарвяк» аўтарства Змітра Дашкевіча, «Дзевяноста другі» і «Дзевяноста трэці» аўтарства Сяргея Навумчыка, «Кроў i попел Дражна: Гісторыі партызанскага злачынства» аўтарства Віктара Хурсіка, «Партизаны СССР: от мифов к реальности» аўтарства Сяргея Захарэвіча, «Советские партизаны: Мифы и реальность» аўтарства Міхаіла Пінчука, «Случайный президент (политический портрет)» аўтарства Паўла Шарамета і Святланы Калінкінай, часопіс Беларускай асацыяцыі журналістаў «Абажур» № 3 (124).

Пляцоўкі, праекты, прадукты і супольнасці незалежнай культуры:
  • сайт і сацыяльныя сеткі – Facebook, Telegram і Instagram – краўдфандынгавай платформы для падтрымкі беларускіх культурных і адукацыйных праектаў «Gronka»;
  • Telegram-канал «Священный Белавуд» – праект журналіста і кінакрытыка Тараса Тарналіцкага пра беларускае кіно;
  • YouTube-канал «ШокінгКульт», а таксама акаўнты культуролага і журналіста Максіма Жбанкова ў Telegram, Instagram і Facebook;
  • YouTube-канал «Міністэрства сепультуры», а таксама акаўнты музычнага крытыка Аляксандра Чарнухі ў Telegram і Instagram;
  • сайт, YouTube-канал і Instagram-старонка стэндап-коміка Славы Камісаранкі;
  • Instagram-акаунт «Belarus Free Theatre»;
  • Instagram-акаунт «Музей Вольнай Беларусі»;
  • Telegram-канал і лагатып «Ліхтар» новага праекту незалежнага беларускамоўнага выдання «Новы Час»;
  • YouTube-канал, а таксама акаўнты ў Soundcloud, VK і Facebook культурнай пляцоўкі «Арт Сядзіба» (яе заснавальнік і былы дырэктар Павел Белавус у 2023 годзе быў асуджаны на 13 гадоў калоніі за папулярызацыю беларускай культуры);
  • Telegram-канал «Беларускі інстытут публічнай гісторыі»;
  • VK-паблік гістарычна-краязнаўчага выдання «ВОЛАТ», заснаванага ў Вілейцы ў 2004 годзе;
  • акаўнты ў сетках «Аднакласнікі», VK і Facebook «Кобыляки. Расстреляны в Орше» – аршанскай ініцыятывы даследавання сталінскіх рэпрэсій;
  • YouTube-канал «1142Х» і размешчаны на ім дакументальны фільм Марыі Булавінскай пра сталінскія рэпрэсіі «Лес»;
  • старонка VK «Протестное кино»;
  • Facebook-старонка «Настаўнікі беларускай мовы i літаратуры»;
  • YouTube-канал «НАШАМОВА», акаўнты ў Telegram і VK «МОВА ПОБАЧ», VK «Родная Мова»;
  • Instagram-акаўнт «Беларуская кніга | Жыветэка | Варшава»;
  • музычныя кампазіцыі «ИЛЬИЧ feat А. Г. Лукашенко – Дайте газу!», «А.С.А.В» гурта «Руки на одеяло», «Жыве Беларусь» гурта «Elysium»;
  • старонка ў сетцы VK «Антология Сибирского Панка»;
  • Instagram-акаўнт «Swadamusic» (гурт «Sw@da»);
  • Instagram-акаўнт і лагатып «by2020art»;
  • Instagram-акаўнт аўтарскіх календароў «2025_calendar»;
  • Telegram-канал «Беларусь Комікс»;
  • Tik-Tok-канал «reformculture»,
  • і іншыя.
Сацыяльныя сеткі дзеячаў культуры:

Telegram-канал, Facebook-старонка, акаўнт у Twitter журналіста і літаратара Дзмітрыя Гурневіча, Instagram актрысы і спявачкі Алены Зуй-Вайцяхоўскай, Twitter літаратара Алеся Мінава, Instagram прадзюсаркі і кінарэжысёркі Вольгі Чайкоўскай, VK опернай спявачкі Маргарыты Ляўчук, Telegram рэжысёра Мікалая Халезіна, Twitter коміка Міхася Ільіна, Twitter амерыканскага кінарэжысёра Эрні Барбараша і іншыя сацыяльныя сеткі беларускіх і не толькі дзеячаў культуры.

ДЗЯРЖАЎНАЯ ПАЛІТЫКА Ў СФЕРЫ КУЛЬТУРЫ

Агляд актуальных тэм і напрамкаў дзяржаўнай палітыкі ў сферы культуры ў першым квартале 2025 года гэтым разам рабіўся праз прызму навінавай стужкі Telegram-канала Міністэрства культуры, галоўнай культурнай установы краіны. Мэтай міні-даследавання было вызначыць, у якой ступені афіцыйная культура ў Беларусі выкарыстоўваецца як інструмент ідэалагічнага абслугоўвання ўлады.

Апісанне даследавання

Аб’ектам кантэнт-аналізу выступілі ўсе публікацыі (пасты) афіцыйнага Telegram-канала Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь (@minkultrb), размешчаныя ў перыяд з 1 да 31 студзеня 2025 года ўключна. Выбар менавіта гэтага часавага адрэзка абумоўлены палітычным кантэкстам: 26 студзеня 2025 года ў краіне прайшлі так званыя прэзідэнцкія выбары, на якіх Аляксандр Лукашэнка балатаваўся на сёмы тэрмін.

Адзінкі вымярэння ўключалі: тэму публікацыі; мову; наяўнасць тэгаў, выяў, відэа, перапостаў, а таксама колькасныя параметры – колькасць праглядаў, рэакцый і іншыя характарыстыкі, выяўленыя ў працэсе аналізу. Кожнае паведамленне разглядалася як асобны пост, у тым ліку сістэмныя апавяшчэння пра змену аватаркі канала (зафіксаваны 17 і 26 студзеня). Аналіз рабіўся ўручную ў перыяд з 11 сакавіка да 10 красавіка 2025 года. На момант яго пачатку канал налічваў 5950 падпісчыкаў, на момант завяршэння – 6118.

Асноўныя вынікі аналізу

Усяго на працягу студзеня 2025 года ў Telegram-канале Міністэрства культуры было размешчана 561 паведамленне. Найбольш актыўныя дні – з 22 да 24 студзеня (44–53 публікацыі на дзень), а пік прыпаў на дзень выбараў – 26 студзеня, калі было апублікавана 78 паведамленняў (14 % усіх студзеньскіх пастоў).

Першая публікацыя ў дзень выбараў тычылася перадачы ў Нацыянальны мастацкі музей афорта XVIII стагоддзя, знойдзенага ў Музеі гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. Наступныя 76 паведамленняў былі прысвечаны выбарам. Заключны пост – сістэмнае апавяшчэнне пра вяртанне ранейшай аватаркі канала, якую 17 студзеня замянілі на лагатып, звязаны з выбарамі (на гэты момант абодва пасты недасяжныя).

Змест паведамленняў 26 студзеня ўключаў: асвятленне працэсу галасавання Аляксандра Лукашэнкі, яго каментарыі для дзяржаўных СМІ, сцэны сустрэчы з ім ля выбарчага ўчастка, матэрыялы пра падарункі для маладых выбарцаў, аператыўныя звесткі пра яўку, заявы пра прычыны галасавання і зроблены выбар (якія заўсёды апелююць да дзейнага прэзідэнта). Некалькі паведамленняў асвятлялі наведванне выбарчага ўчастка новым міністрам культуры Русланам Чарнецкім і яго сям’ёй.

Большасць публікацый гэтага дня фармавала вобраз «святочнай атмасферы» і «духу патрыятызму» на выбарчых участках – апісваліся канцэрты, выставы, кінапаказы, пачастункі і афармленне:

«У гэты дзень выбарчыя ўчасткі ператвараюцца ў цэнтры культурнага жыцця, дзе пануе атмасфера адзінства і радасці…»

«Творчыя калектывы, салісты ўстаноў культуры радуюць сваімі выступленнямі, ствараюць прыемную атмасферу…»

«Таксама для выбарцаў арганізаваны розныя выставы выяўленчага, дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, майстар-класы…»

«Пануе атмасфера свята, цудоўнага настрою і духу патрыятызму…»

«Працуе таксама на ўчастку і буфет, дзе кожны ахвочы можа набыць мясныя і каўбасныя вырабы, гатовую прадукцыю, выпечку…»

«У асноўны дзень Выбараў Прэзідэнта Беларусі выбарцаў у Віцебскай вобласці абслугоўвае каля 600 аб’ектаў гандлю і грамадскага харчавання, арганізавана каля 1200 культурных мерапрыемстваў…»

Структура парадку дня і палітычная накіраванасць кантэнту

Тэматыка выбараў дамінавала ў інфармацыйным патоку канала: кожнае трэцяе паведамленне (31,2 %) было прысвечана гэтай тэме. Яна ўключала не толькі рэпартажы з асноўнага дня галасавання, але і публікацыі пра датэрміновае галасаванне, сустрэчы давераных асоб Аляксандра Лукашэнкі з працоўнымі калектывамі ўстаноў культуры, удзел «незалежных» назіральнікаў, а таксама наступныя віншаванні Лукашэнкі з перамогай на выбарах.

Другой паводле частаты згадак тэмай стала рэспубліканская палітычна-ідэалагічная акцыя «Марафон адзінства» – адзін з інструментаў перадвыбарнай агітацыі. Акцыя, арганізаваная ў тым ліку Міністэрствам культуры, была накіравана на ўмацаванне дзяржаўнай ідэалогіі і дэманстрацыю падтрымкі дзейнай улады. Працоўную групу для яе падрыхтоўкі ўзначаліла Ганна Лукашэнка, нявестка Аляксандра Лукашэнкі. «Марафон адзінства» стартаваў 17 верасня 2024 года, ахапіў 16 гарадоў, сотні мерапрыемстваў і завяршыўся 24 студзеня гала-канцэртам «Час выбраў нас» на сцэне «Мінск-Арэны».

Абедзве тэмы – прэзідэнцкія выбары і «Марафон адзінства» – склалі 52,6 % агульнага аб’ёму публікацый у студзені 2025 года. А ключавымі хэштэгамі перыяду сталі: #МарафонЕдинства, #культуравыбирает, #культураголосует, #выборы2025, #Президент.

Сярод іншых ідэалагічна афарбаваных тэм можна адзначыць выставу «Мая Беларусь», прапагандысцкі фільм «Птушка Фенікс Аляксея Талая», мерапрыемствы вакол будучага святкавання 80-годдзя Перамогі і іншыя.

Для параўнання: значныя з гледзішча культурнага капіталу падзеі былі прадстаўлены мінімальна. Так, 100-годдзю з дня надання Янку Купалу звання «Народнага паэта Беларусі», якое неўзабаве мела адбыцца, было прысвечана толькі два паведамленні (0,4 %), столькі ж – гораду Іванава, абвешчанаму культурнай сталіцай Беларусі 2025 года. Хоць студзень не з’яўляецца пікавым месяцам для гэтых тэм, у цэлым акцэнт на культуру (у «чыстым» выглядзе, а таксама ў звязцы з грамадствам і рэлігіяй) склаў толькі каля 20 % усіх публікацый канала.

Моўная палітыка канала

З гледзішча мовы ў кантэнце Telegram-канала безумоўна дамінуе руская. З 551 тэкставага паведамлення:

  • 492 пасты (89,3 %) – выключна на рускай мове,
  • 42 пасты (7,6 %) – на беларускай мове,
  • 17 пастоў (3,1 %) – на абедзвюх мовах адначасова.
Такім чынам:

У студзені 2025 года Telegram-канал Міністэрства культуры актыўна выкарыстоўваўся для падтрымкі прэзідэнцкіх выбараў і перадвыбарнай кампаніі Аляксандра Лукашэнкі (іншыя кандыдаты ў ім не згадваліся). Асноўны масіў публікацый быў прысвечаны выбарам, прапагандысцкім і ідэалагічным мерапрыемствам. Культура па-за палітыкай апынулася на другарадных ролях і прадстаўлялася паводле рэшткавага прынцыпу. Нават у сферы, фармальна адказнай за развіццё нацыянальнай культуры, прыярытэт надаецца кантэнту на рускай мове.

ВЫСНОВЫ

У першым квартале 2025 года рэпрэсіі супраць дзеячаў культуры працягнуліся. Пераслед, арышты, цэнзура, дыскрымінацыя і трансгранічны ціск застаюцца паўсядзённай рэальнасцю для тых, хто працуе з культурай і словам. Нават тэмы, якія пасля падзей 2020 года лічыліся «бяспечнымі» для творчасці (такія як міфалогія і традыцыйная культура), у аналізаваны перыяд сутыкнуліся з забаронай. Пры гэтым дзяржаўная культурная палітыка часцяком падмяняецца ідэалагічным абслугоўваннем рэжыму, што асабліва ярка праявілася ў студзеньскай выбарчай кампаніі – культура выкарыстоўваецца як інструмент легітымацыі ўлады.

Неабходнасць міжнароднай падтрымкі дзеячаў культуры, якія апынуліся пад ціскам або ў выгнанні, застаецца актуальнай і патрабуе скаардынаваных намаганняў культурных і праваабарончых арганізацый.


[1] Згодна са звесткамі ПЦ «Вясна».
[2] Інфармацыя пра колькасць дзеячаў культуры не канчатковая, бо не пра ўсіх іх адразу робіцца вядома.
[3] Прэзідэнцкія выбары, якія адбыліся ў Беларусі 26 студзеня 2025 года, праходзілі пад поўным кантролем уладаў, а іх вынік быў перадвызначаны.
[4] Не ўсе матэрыялы мы можам ідэнтыфікаваць як культурныя або тыя, што належаць дзеячам культуры.