Публікуем рэцэнзіі, напісаныя сябрамі журы прэміі імя Ежы Гедройця на кнігі з сёлетняга кароткага спіса.
ЦАГЛІНА ДА МУЗЕЯ НАЦЫЯНАЛЬНАЕ ПАМЯЦІ, АЛЬБО ЛЮБОЎ ЯК ТВОРЧЫ МЕТАД
“Забіць упалмінзага” – трэцяя з кнігаў Змітра Бартосіка, аб’яднаных рубрыкай (ці можа падсерыяй, ці можа паджанрам?) “Падарожжы Свабоды”. Можна было б дадаць, – аб’яднаных адзіным творчым метадам, але не будзем спяшацца, бо акурат пра гэты метад хацелася б паразважаць. Вось што чытаем у анатацыі: “тут, як і ў ранейшых кнігах, апавядаецца пра невядомыя факты беларускай гісторыі на падставе дакумэнтаў і галасамі жывых сьведак, якіх на момант выхаду кнігі амаль не засталося. Гаворка ідзе пра апошнюю спробу ўратаваньня рэальнасьці, якой яна была ў пасьляваеннай Беларусі, — без інтэрпрэтацый”. Зафіксуем пакуль тое гэтае апошняе, – “без інтэрпрэтацый”.
Вось жа, пра творчы метад. Ён – і той, і не той. Задачай рэцэнзіі не ёсць размова пра іншыя працы аўтара, але ўсё ж пункцірам прыгадаем. “Быў у пана верабейка гаварушчы” (кніга, адзначаная першым месцам Прэміі імя Ежы Гедройця – 2017) найболей адпавядае жанру падарожных нататак. Аўтар-вандроўнік – перадусім слухач, які, далікатна прысеўшы на прызбе, ці на ганку, ці на вясковай лаўцы, слухае ды занатоўвае галасы той Беларусі, якую даўно ўжо не пачуеш ні ў гарадскім тлуме, ні на местачковых вулках, Беларусі, якую трэба шукаць “упоцемках, з ліхтаром”, да якой і па якую аўтар ездзіў у сваіх падарожжах (пакуль тое было мажлівым). Слухае, занатоўвае і – запрашае чытача/слухача прысесці на гэтую самую прызбу ці на лаўку поруч з ім ды паслухаць, акунуцца, наталіцца, пасмяяцца або пажурыцца… “Клініка кітайскага дантыста” – падарожжы ў часе: і ва ўласнае дзяцінства-юнацтва, і ў эпохі ранейшыя, завітваючы на госці то да Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча з Ядвігіным Ш., то да Апалінэра, то да Караткевіча… І тут ужо значна больш самога вандроўніка-апавядальніка, які, падобна, знайшоўшы свой голас і тэмпарытм, гэты самы метад, дазваляе сабе і больш асабістага-асабовага, і больш мастацкага…
У пэўным сэнсе кніга “Забіць упалмінзага” – квінтэсэнцыя папярэдніх дзвюх. Тамака ёсцека і асабістага, і агульназначнага, і нечага яшчэ, чаго не было. Гэта кніга падарожжаў з вялікім дамешкам дакументальнага, недзе падарожжаў астральных, без фізічнай прысутнасці (так бы мовіць, з тэхнічных прычынаў), падарожжаў да месцаў, звязаных з лёсамі ахвяраў паваеннага савецкага тэрору. Падарожжаў па лёсах часта зусім невядомых герояў ды гераіняў Беларусі.
У рукі аўтара выпадкова (тут бы пасавала нейкае хітравата-шматзначнае эмодзі, бо, ясна, няма выпадковасцяў у такіх справах, і мова не пра канспіралогію, а пра пераемнасць і давер) трапляюць дакументы беларускіх спецслужбаў, звязаныя з сялянскімі паўстаннямі 1940-50-х гадоў. Ведама, што жыхары заходняй Беларусі з працаднямі, калгасамі, стукацтвам, раскулачваннем ды іншымі нязнанымі датуль “радасцямі” савецкага ладу сутыкнуліся пасля Другой сусветнай. Ведама, далёка не ўсе былі ў захапленні ад новых парадкаў. Дзівосным чынам лёсы ды імёны тых, хто, здавалася, навек быў забыты, закатаны ў асфальт ды закапаны ў жоўты пясок, ажываюць на старонках Бартосікавай працы.
У дачыненні да рознай падобнага кшталту эсэістыкі, рэпартэрскага нон-фікшну, ёсць зацяганы ўжо тэрмін “звышлітаратура”. Ці – літаратура факту. Маўляў, літаратура без выдумкі, “без інтэрпрэтацый”. І тут варта правесці паралель. “Звышлітаратура” Святланы Алексіевіч (дарэчы, адной з гераіняў другой кнігі Бартосікавай сагі) значна больш літаратурная, алітаратураная, так бы мовіць. Героі Алексіевіч гавораць так… як іх прататыпы насамрэч не гавораць. Зусім не гэтак, да прыкладу, у кнізе айцоў-заснавальнікаў метаду на наскае глебе – Адамовіча/Брыля/Калесніка – “Я з вогненнай вёскі”: тамака перададзеныя асаблівасці маўлення, пакінутыя дыялектызмы ды прастамоўі (памятаеце, да той кнігі сярэдзіны 70-х гадоў шчэ й кружэлка з іх галасамі прыкладаецца!). Вось жа, Бартосік ідзе следам за Адамовічам &Co. Яго герояў чуеш, адчуваеш, бачыш.
Чуеш таксама і голас аўтара, адметны й пазнавальны, яго манеру. Чытаеш, нібы слухаеш аўдыякнігу. Тэкст, і паводле рытмічнай арганізацыі, і паводле пэўных законаў эўфаніі, зроблены так, каб гэта чыталася, то бок гучала, успрымалася на слых. І, чытаючы, здагадваешся, дзе і як аўтар-чытальнік паставіў бы лагічны націск, зрабіў паўзу і г.д. Зробім дапушчэнне, што, падобна да таго, як ёсць вершы ў прозе, Бартосікаў метад – вершы ў рэпартажы ці дакументалістыка ў вершы.
Мажліва, выхад чарговай кнігі падарожжаў Змітра Бартосіка не стаўся (пакуль) сенсацыяй, мажліва, чытач ужо й прызвычаіўся да стылю, манеры, метаду, паэтыкі аўтара, як не ёсць сенсацыяй запуск чарговай ракеты Ілана Маска. Мажліва, шмат каму сёння й не да чытання… Чыя тое віна й чыя бяда – пытанне рытарычнае.
Што казаць, нам дужа бракуе (і бракавала заўжды) добрай папулярнай калягістарычнай літаратуры. Навукоўцы пішуць працы, выдаюць манаграфіі, у тым ліку і пра гэты, паваенны перыяд, і пра не менш жудасныя 30-я гады, пра зусім не кволы-адзінкавы, а наадварот, свядомы й шырокі супраціў савецкаму гвалту, пра катаў і ахвяраў – працы, якім наканавана быць здабыткам хіба адмыслоўцаў. Што казаць, такія кнігі, як “Забіць упалмінзага”, дужа патрэбныя, пардон за клішэ, і, на жаль, нават надзёныя. Яны – і даніна памяці хлапцам, што да пачатку 50-х хаваліся па налібацкіх лясах, у ваколіцах Ракава ды Вялейкі, і працяг росшукаў навукоўцаў, якія не дзякуючы, а насуперак працягваюць сваю ахвярную працу… І – ладная цагліна ў музей нацыянальнай памяці ці, калі заўгодна, – музей генацыду, які абавязкова будзе.
Маштаб паваеннага супраціву, мяркуючы нават па адной тэчцы, ахопліваў увесь захад Беларусі. Ня тое што раёну, а, пэўна, сельсавету не было без сваёй „террористической банды“. Дык кім жа яны былі ў масе сваёй? Узброеныя паўстанцы паваенных часоў? Палітычнымі змагарамі, нацыянальнымі партызанамі ці ляснымі разбойнікамі?
Чытайма кнігу – і атрымаем адказ.
Саўндтрэкам да кнігі й кодаю да рэцэнзіі маглі б быць радкі песні Лявона Вольскага, прысвечанай спярша без віны асуджанаму мытніку ды выдатнаму краязнаўцу і чалавеку Алесю Юркойцю, а потым, пасля 2020-га, – пашыранай да цэлага народа, “віной” якога ёсць усяго толькі прага ды святое права людзьмі звацца.
Што застанецца, калі попел пакрые ўсё?
Што застанецца, калі вецер разьвее ўсё?
Што застанецца, калі скончыцца ўсё?
Толькі любоў…
Я. В.