Літаратурная рэзідэнцыя — гэта гучыць горда.
А яшчэ таямніча і незразумела. “Што ты будзеш рабіць?” — пыталіся знаёмыя. “А фіг яго ведае”, — думала я ў адказ. Я бывала толькі на драматургічных лабараторыях, дзе ўвесь час запоўнены рознымі мерапрыемствамі. Нават у санаторыі, куды цябе закінуць на тыдзень разам з каляжанкамі і калегамі, ты будзеш штодня камунікаваць, абмяркоўваць, практыкавацца і брэйншторміць. А тут цэлыя два тыдні — і ніякай праграмы. Рабі што хочаш.
Зразумела, перад паездкай я прадумала тэму, праманіторыла інтэрнэт, сабрала літаратуру, запісала інтэрв’ю — заставалася толькі сесці і ўсё гэта ахапіць — такі ў мяне быў план.
У выніку рэзідэнцыя з месцам, дзе можна спыніцца і задаць сабе тыя пытанні, якія нылі дзесьці на ўскрайках свядомасці. У Вільні не было куды бегчы — былі толькі я і нейтральны пакой у Старым горадзе, які мусіў увабраць ад папярэднікаў творчую атмасферу, але чамусьці гэтага не зрабіў (тут мае падзякі за асобны пакой — я баялася, што давядзецца два тыдні дзяліць яго яшчэ з кімсьці).
Пытанне, якое мяне турбавала, — адказнасць аўтара за свой тэкст. Філосафы пішуць пра смерць аўтара і ўсё такое. Як толькі твор адпускаецца ў публічную прастору, ён перастае аўтару належаць (у метафарычным сэнсе, апусцім пытанні аўтарскіх правоў). Да месца тут будзе банальнае параўнанне твора і дзіцяці. Калі бацькоў пазбаўляюць бацькоўскіх правоў, бацькоўскія абавязкі нікуды ад гэтага не знікаюць, іх немагчыма пазбавіцца — плаці аліменты ўсё роўна (перадайце гэта адэптам “нарадзі і аддай у дзіцячы дом”). Дык вось, а што з аўтарамі і іх абавязкамі? Ці застаецца ў іх нейкая адказнасць за лёс сваіх твораў?
Тым часам у Мінску праходзіла чытка маёй новай п’есы (хвала стрыму ў інсце — я яе змагла пабачыць), якая ў тым ліку і падштурхнула гэтыя развагі. Я часта працую з дакументальнымі матэрыяламі: інтэрв’ю, дакументамі, пастамі і каментарамі ў сацыяльных сетках і да т.п. У дакументальных відах мастацтва пытанне этыкі падымаецца даволі часта. Узнікаюць дыскусіі, прапісваюцца правілы, фраза “гэта не этычна” мае вагу на абмеркаваннях. Хоць і няма агульнапрынятай і замацаванай этыкі дакументальнага мастацтва — таму яе межы вагаюцца, але ёсць разуменне важнасці гэтага пытання.
Я шмат разбіраюся, дзе я асабіста праводжу мяжу — і гэта няпроста, кожная сітуацыя не мае папярэдніх алгарытмаў. З тэкстамі паводле гісторый людзей, якія давалі мне інтэрв’ю, я быццам бы вызначылася: калі няёмка запрасіць героя на прэм’еру, значыць нешта пайшло не так. Але я шмат працую з эга-дакументам. Як быць з ім?
Эга-дакумент — гэта праца са сваёй уласнай гісторыяй як з дакументальнай. І тут я не магу адчуць, дзе тая мяжа, калі шчырасць пераходзіць у эксгібіцыянізм. І хай бы сабе пераходзіла — мне не шкада — калі б гэта тычылася толькі мяне. Але немагчыма напісаць гісторыю толькі пра сябе. Чалавек жыве ў соцыуме і ўсведамляе сябе праз адлюстраванне ў іншых. І ў гісторыю, апроч героя, трапляюць іншыя людзі: родныя, любімыя, ненавісныя, чужыя — жывыя людзі (і гэта важна, не забываем пра дакументальнасць). Як быць з імі? Яны не давалі згоды на тое, каб трапіць у гісторыю.
Я апісваю сваю пазіцыю, сваю інтэрпрэтацыю падзей, таму на гэтым этапе маё сумленне спіць спакойна. Але п’еса — хітры твор мастацтва. Яна завершаная і незавершаная адначасова. Гэта цалкам самастойны літаратурны твор і загатоўка для тэатра. П’еса пішацца з разлікам на спектакль. Я пішу тэксты, якія мусяць быць прамоўленыя (спадзяюся, маім суседзям па рэзідэнцыі не замінаў бубнёж, я маю звычку прагаворваць напісанае). І вось тут для мяне пачынаюцца складанасці. П’есу возьме рэжысёр і паставіць як заўгодна. Зразумела, што кожны мае сваю ўласную інтэрпрэтацыю твора, адрозную ад аўтарскай, але ў літаратуры гэтая інтэрпрэтацыя індывідуальная і канцавая. А спектакль — вынік калектыўнай працы, таму і адказнасць за вынік калектыўная. Я не магу паўплываць на пастаноўку, але мушу раздзяляць за яе адказнасць (можа, і не мушу, але не магу пазбавіцца ад гэтага пачуцця).
Гэты тэзіс прымушае мяне задумвацца, пра што я маю права пісаць і як я маю права пісаць, з аглядкай на тое, што напісанае могуць як заўгодна паставіць. Маё жаданне, каб п’есы ставіліся, змагаецца з ірацыянальным страхам, што іх паставяць.
Абвастрыўся гэты страх яшчэ і дзякуючы тэме, з якой я прыехала на рэзідэнцыю. Я хацела апісаць свой досвед валанцёрства ў псіханеўралагічным інтэрнаце для дарослых. Раней я прачытала ў інтэрнэце, што ўжо рабілася на гэтую тэму. Чырвонай ніткай праз усе рэалізаваныя праекты праходзіла думка: мы імкнуліся паказаць, што ў інтэрнатах жывуць такія ж людзі, мы хацелі апісаць іх жыццё як мага далікатней. Разумная думка, я таксама хацела як мага далікатней. Пісала пад уплывам успамінаў, хапаючы вобразы, сюжэты і атмасферу тых падзей. А потым перачытвала напісанае і палохалася: зусім яно не далікатнае, нейкае грубае, адчайнае. І гэта была ненаўмысная жорсткасць. Як можна пісаць пра нашы псіханеўралагічныя інтэрнаты далікатна? Там усё крычыць ад болю і адчаю, там жывога месца не засталося, як пра гэта можна напісаць мякка? Ці чалавечна? Сам інтэрнат — гэта бесчалавечнае месца, таму і тэкст атрымліваўся бесчалавечны.
Але ці маю я права пісаць ТАК? Гэта мае ўспаміны, я не хлушу ў тэксце, пішу праўду. Але я пішу пра іншых людзей, жывых і сапраўдных. Для мяне яны сапраўдныя, а для тых, хто возьмецца за мой тэкст, — проста персанажы. І ці гатовая я, напрыклад, да травесці-шоу ці камедзі-клаба з напісанага? Так, я не магу кантраляваць далейшы лёс майго тэкста, але я магу выбіраць, як яго напісаць.
Я яшчэ не зрабіла выбар, мяне гайдае паміж шчырасцю і адказнасцю за яе. Я з’язджаю з рэзідэнцыі з раскіданымі думкамі, чыгуннай галавой і першым драфтам большасці сцэн. Добры вынік, як на мяне.