«Калі самі прынцыпы міжнароднага права ў галіне правоў чалавека і гуманітарнага права ўсё часцей ставяцца пад сумнеў уладамі па ўсім свеце, мы мусім падвоіць намаганні, каб абараняць каштоўнасці, якія нас яднаюць: свабоду, справядлівасць і роўнасць», — Ма Тыда, старшыня Камітэта «Пісьменнікі ў зняволенні» PEN International.
21 сакавіка 2025 года: PEN International з гонарам прадстаўляе «Суд над ідэнтычнасцю: пераслед і супраціў» – Спіс кейсаў 2025 года, які асвятляе пераслед пісьменнікаў за іх ідэнтычнасць. У сёлетнім дакладзе зафіксаваны трывожны рост цэнзуры, зняволення і пагроз, з якімі сутыкаюцца аўтары з-за свайго гендару, сэксуальнай арыентацыі, этнічнай прыналежнасці або рэлігійных перакананняў. Дакумент падкрэслівае небяспечную глабальную тэндэнцыю: тых, хто адважваецца выказваць сваю ідэнтычнасць ці аспрэчваць дамінантныя наратывы, спрабуюць прымусіць замаўчаць праз юрыдычны ціск, цэнзуру і гвалт.
Небяспечная тэндэнцыя: пераслед за ідэнтычнасць
Хоць жанчыны складаюць 29% аўтараў, уключаных у сёлетні Спіс кейсаў, менавіта яны часцей сутыкаюцца з судовым пераследам, цэнзурай і пераследам. Падаўленне правоў жанчын у Афганістане дасягнула трагічнага ўзроўню. Пасля вяртання талібаў да ўлады жанчыны і дзяўчаты былі брутальна выцесненыя з грамадскага жыцця: уведзена сістэма, падобная да апартэіду, якая сістэматычна пазбаўляе іх права на адукацыю, працу і культурны ўдзел.
Аўтары з аўтахтонаў Амерыкі — уключна з Канадай і Мексікай — сутыкаліся з узрастаючымі пагрозамі, у той час як этнічныя меншасці ў Кітаі, Турцыі і іншых краінах церпяць пераслед за сваю актыўную грамадзянскую пазіцыю і культурнае самавыяўленне. Уйгурскія і тыбецкія пісьменнікі працягваюць атрымліваць доўгія тэрміны зняволення — напрыклад, прафесар-уйгур Ільхам Тахці адбывае пажыццёвае зняволенне за абарону правоў сваёй супольнасці.
У Турцыі курдскі пісьменнік Явуз Экінджы быў асуджаны на больш чым сем гадоў пазбаўлення волі па неабгрунтаваных абвінавачваннях у тэрарызме — прычынай стаў ягоны раман «Падзелены сон», які дагэтуль забаронены ў краіне.
Забароны кніг і цэнзура: знішчэнне галасоў з перыферыі
Адна з найбольш трывожных тэндэнцый у нашым Спісе кейсаў 2025 года — рост колькасці забаронаў кніг. Улады ў розных краінах свету абмяжоўваюць доступ да твораў, што закранаюць тэмы сэксуальнага гвалту, ЛГБТКІ-наратываў і расавай няроўнасці — фактычна выціраючы важныя, крытычныя погляды з публічнай прасторы.
У Злучаных Штатах Амерыкі падчас навучальнага года 2023–2024 было зафіксавана больш за 10 000 выпадкаў забароны кніг. У Аргенціне цэнзура ўсё часцей скіраваная на творы жанчын, а ў Венгрыі і Расійскай Федэрацыі з паліц прыбіраюцца кнігі, што асвятляюць тэмы ЛГБТКІ. Выдавецтвы, што працуюць з такімі творамі, сутыкаюцца з штрафамі і запалохваннямі.
Вайна і канфлікты: спроба прымусіць замаўчаць нязгодных
Падаўленне свабоды выказвання цесна звязана з вайной, гвалтам і пераследам тых, чый голас адрозніваецца. Пісьменнікі, журналісты і дзеячы культуры часта становяцца мішэнню з-за сваёй ідэнтычнасці, супраціву і словаў. PEN International працягвае дакументаваць гэтыя пагрозы ў розных краінах, у тым ліку:
- Украіна: З моманту пачатку поўнамаштабнага ўварвання Расійскай Федэрацыі ў 2022 годзе расійскія сілы мэтанакіравана нішчаць культурную спадчыну Украіны. Паводле дадзеных ЮНЕСКА, пашкоджана 476 аб’ектаў культуры. У верасні 2024 года, як паведамляецца, у расійскім зняволенні загінула журналістка Вікторыя Рошчына. Улады не далі ніякай інфармацыі пра абставіны яе смерці.
- Палестына: Бамбаванне Газы з боку Ізраіля прывяло да разбурэння культурных і медыйных інстытуцый. Паводле звестак PEN International, забіта больш за 45 000 палестынцаў, сярод іх — прынамсі 23 пісьменнікі. Школы, універсітэты, бібліятэкі і кнігарні знішчаныя, што фактычна пазбаўляе цэлыя пакаленні доступу да адукацыі і культуры.
- Судан і Эфіопія: Узброеныя канфлікты ў гэтых краінах прывялі да масавых забойстваў, сэксуальнага гвалту і сістэматычных нападаў на СМІ. PEN International фіксуе рэзкі рост запытаў на тэрміновую дапамогу ад пісьменнікаў і журналістаў з гэтых рэгіёнаў.
Тэрміновая падтрымка пісьменнікаў, якія знаходзяцца пад пагрозай
Спіс кейсаў PEN International 2025 — «Суд над ідэнтычнасцю: пераслед і супраціў» — выяўляе сур’ёзныя рызыкі, з якімі сутыкаюцца пісьменнікі ва ўсім свеце. У 2024 годзе PEN International выдаў 85 тэрміновых грантаў — што на 17% больш, чым у 2023 годзе — на пераезд, медыцынскую дапамогу і пакрыццё жыццёвых выдаткаў.
Большасць гэтых грантаў была накіраваная пісьменнікам з Палестыны, якія вымушана пакідалі Газу (13 чалавек), затым — з Афганістана (11), у тым ліку 4 жанчынам, што сутыкнуліся з гендарным гвалтам з боку талібаў, і з М’янмы (9).
Рэкамендацыі
PEN International заклікае міжнародную супольнасць:
- Спрыяць справядліваму міру: спыніць узброеныя канфлікты, абараняць мірных жыхароў і культурную спадчыну.
- Падтрымліваць і абараняць пісьменнікаў, у тым ліку жанчын і прадстаўнікоў меншасцяў, і паважаць свабоду выказвання.
- Абароняць грамадзянскую прастору як аснову правоў чалавека і дэмакратыі, супрацьстаяць аўтарытарызму і цэнзуры.
PEN International застаецца верным сваёй місіі і ў 2025 годзе, і надалей: мы змагаемся з нападамі на свабоду слова, умацоўваем сістэмы абароны і прытулку для пісьменнікаў, каб яны маглі працягваць сваю жыццёва важную працу, і патрабуем адказнасці і справядлівасці за прычыненыя ім шкоды.
Падтрымайце Махваш Сабет (Mahvash Sabet)
Сёлета, у Сусветны дзень паэзіі, PEN International звяртае ўвагу на выпадак Махваш Сабет — іранскай паэткі і прадстаўніцы пераследаванай рэлігійнай меншасці бахаі. Яна адбывае 10-гадовы турэмны тэрмін па беспадстаўных абвінавачваннях у шпіянажы, што звязаныя выключна з яе рэлігійнымі перакананнямі. Махваш Сабет пісала вершы нават за кратамі — і сёння яна сімвал тысяч галасоў, якіх імкнуцца прымусіць замаўчаць аўтарытарныя рэжымы. PEN International заклікае міжнародную супольнасць падтрымаць яе і патрабаваць неадкладнага і безумоўнага вызвалення.
Чытайце Спіс кейсаў 2025 і далучайцеся да дзеянняў ужо сёння